Nông dân Lâm Đồng còn cơ hội làm giàu từ bơ?

Cơn “sốt bơ” từng khiến người trồng ở Lâm Đồng kỳ vọng đổi đời. Nhưng chỉ sau vài mùa, khi giá rớt còn vài ngàn đồng 1 kg, cây bơ trở thành gánh nặng của nông dân. Đằng sau cú trượt giá ấy là cả một chuỗi sai lầm - từ quy hoạch, giống, thị trường đến quản lý dữ liệu nông nghiệp.

Vườn bơ booth của thành viên Tổ hợp tác sản xuất bơ an toàn ở xã Đắk Sắk

Vỡ mộng vì cây bơ

Khi giá bơ lên tới 60.000 đồng - 80.000 đồng/kg, anh Nguyễn Văn Trung ở xã Quảng Tín (Lâm Đồng) đầu tư vốn trồng hơn 13 ha bơ booth. “Cây bơ đang hot, trồng là thắng,” anh Trung nghĩ vậy. Không chỉ anh Trung, thời điểm đó, “nhà nhà trồng bơ, người người trồng bơ”, cả vùng hộ nào còn đất trống, chỗ nào có thể trồng xen đều lao vào trồng bơ.

Anh Trung nhớ lại, cuối năm 2018, khi giá bơ đang ở thời kỳ đỉnh cao, tỉnh từng tổ chức hội nghị quy mô lớn về phát triển cây bơ, với mục tiêu đưa bơ trở thành cây trồng chủ lực, giúp nông dân thoát nghèo, làm giàu. Niềm tin “bơ chắc thắng” của anh Trung và nhiều hộ dân càng thêm vững. “Hồi đó, ai cũng tin rằng cây bơ sẽ là cây đổi đời. Tôi tham dự hội nghị, nghe nói có doanh nghiệp lớn kết nối tiêu thụ, thậm chí cả đối tác nước ngoài quan tâm hợp tác, nên càng tin tưởng và mạnh dạn đầu tư”, anh kể.

Thế nhưng, khi vườn bơ của gia đình anh Trung bắt đầu cho thu hoạch cũng là khoảng thời gian bơ bắt đầu rớt giá. Anh Trung nhớ vào khoảng năm 2019 - 2020, giá bơ booth chỉ còn dao động ở mức 15.000 - 20.000 đồng/kg và từ năm 2021 đến nay có nhiều thời điểm chỉ mức 3.000 - 5.000 đồng/kg. “Mọi kỳ vọng ấy nhanh chóng tan vỡ. Tôi thật sự thất vọng, bơ rớt giá chỉ còn 3.000 đồng/kg, hái cũng lỗ, có lúc tôi để thối dưới gốc luôn”, anh Trung nói giọng buồn rầu.

Bà Võ Hạnh Vinh ở xã Đức Lập cũng từng nuôi giấc mơ làm giàu từ cây bơ. Thời điểm giá bơ cao, bà Vinh đầu tư trồng hơn 10 ha bơ booth, 034 và bơ sáp địa phương với kỳ vọng “có thể thu tiền tỷ”. Nhưng sau một thời gian trồng và chăm sóc sâu bệnh, mất mùa và thị trường bấp bênh khiến vườn bơ nhanh chóng trở thành gánh nặng. “Giá bơ rớt thảm, trái không bán được, sâu bệnh thì triền miên. Càng giữ càng lỗ,” bà Vinh kể. Không còn cách nào khác, bà Vinh phải bán đất chuyển đến nơi khác sống. Sau khi mua, người ta đốn hạ hết bơ vì không mang lại hiệu quả kinh tế.

Theo Chi cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật tỉnh Lâm Đồng, từ năm 2013 - 2020, diện tích bơ Lâm Đồng tăng “nóng” từ 1.253 ha lên hơn 11.500 ha, chủ yếu do nông dân mở rộng tự phát vì lợi nhuận ngắn hạn và thị trường nội địa đang “khát hàng”. Nhưng sau năm 2020, khi giá bơ liên tục lao dốc, hàng ngàn hộ đã phải chuyển đổi cây trồng. Những vườn bơ bị chặt bỏ xuất hiện khắp nơi. Người trồng bơ chuyển sang cà phê, sầu riêng - những cây có đầu ra ổn định hơn. Nhiều nông dân giữ lại bơ chủ yếu “để lấy bóng mát” cho các cây trồng khác.

Thị trường bấp bênh, chuỗi cung ứng lỏng lẻo

Lâm Đồng hiện có khoảng 10.789 ha bơ, trong đó 8.583 ha đang cho thu hoạch, chiếm gần 80% tổng diện tích. Sản lượng ước đạt hơn 103.500 tấn. Thời điểm tăng “nóng” chủ yếu do nông dân tự mở rộng khi giá cao, chưa tuân thủ quy hoạch vùng trồng. Khi thị trường nội địa bão hòa, sản lượng tăng nhanh trong khi đầu ra không ổn định khiến giá liên tục giảm.

Theo lý giải của Chi cục trưởng Chi cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật tỉnh, giá bơ ở Lâm Đồng rớt sâu, nhiều hộ dân chặt bỏ vườn, một phần bắt nguồn từ cung - cầu mất cân đối, sản xuất tự phát và chuỗi giá trị chưa hoàn thiện.

Bơ 034 được coi là “hoa hậu của các loại bơ” những năm gần đây giá bán cũng xuống đáy

Đặc biệt, vào mùa thu hoạch rộ (tháng 4 - 11), sản lượng tập trung ở một thời điểm chiếm hơn 80% tổng sản lượng, dẫn đến cung vượt cầu. Sự tập trung sản lượng này làm cho thị trường bị quá tải, buộc nông dân phải bán nhanh với giá thấp để tránh hư hỏng, trong khi thiếu hợp đồng dài hạn làm tăng rủi ro. Do bơ có thời gian bảo quản ngắn (3 - 7 ngày) và tỷ lệ chế biến chỉ đạt khoảng 15 - 20%, người dân buộc phải bán nhanh, nhiều thời điểm chỉ còn 2.500 - 8.000 đồng/kg, thấp hơn cả chi phí sản xuất.

Cùng với yếu tố thị trường, thời tiết và dịch bệnh cũng là nguyên nhân khiến cây bơ kém ổn định. Nhiều năm gần đây, mưa trái mùa, hạn hán và sâu bệnh như chết nhanh, thối rễ do nấm phytophthora, bọ xít muỗi, rệp sáp, đốm quả… làm giảm năng suất và chất lượng, khiến sản phẩm khó tiêu thụ. Bên cạnh đó, bơ Lâm Đồng phải cạnh tranh gay gắt với bơ từ các tỉnh khác cũng là nguyên nhân.

Ngoài ra, hạ tầng bảo quản và logistics còn hạn chế cũng là một điểm yếu lớn đối với cây bơ. Hiện tại, toàn tỉnh gần như chưa có kho lạnh quy mô lớn, dẫn đến áp lực tiêu thụ nhanh và tỷ lệ hao hụt sau thu hoạch lên tới 20 - 30%. Hệ thống sơ chế, đóng gói vẫn thủ công, chưa đáp ứng tiêu chuẩn xuất khẩu. Thiếu phương tiện vận chuyển lạnh chuyên dụng khiến chi phí logistics tăng cao, làm giảm hiệu quả kinh tế của toàn chuỗi.

Chị Mai Thị Thúy, chủ vựa thu mua bơ tại xã Kiến Đức - người có gần 30 năm trong nghề thu mua bơ cho biết, nguồn hàng ngày càng khó kiếm, chất lượng cũng giảm. Trước đây, mỗi ngày tôi thu mua được 3 tấn bơ 034 loại 1 dễ dàng, giờ gom được 2 tấn đã là may. Bơ chín nhanh, dễ hư. Hiện nay, người dân không tập trung đầu tư chăm sóc nên quả nhỏ, chất lượng giảm, mẫu mã xấu khách không chuộng, đầu ra lại càng khó, chị Thúy chia sẻ.

Ông Hà Ngọc Chiến - Chi cục trưởng Chi cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật tỉnh cho biết: “Nút thắt lớn nhất hiện là thiếu liên kết chặt chẽ giữa sản xuất - thu mua - chế biến - tiêu thụ”. Hiện nay, khoảng 85% sản lượng bơ vẫn tiêu thụ tươi, trong khi tỷ lệ đưa vào chế biến chỉ đạt khoảng 15%. Hệ thống truy xuất nguồn gốc chưa hoàn thiện, sản phẩm phần lớn được thu mua qua thương lái nhỏ lẻ, dẫn đến chuỗi giá trị thiếu tính ổn định và khó kiểm soát chất lượng đồng bộ.

Bơ rụng, thối nhiều từ non đến kỳ thu hoạch là vấn đề hầu như nông dân nào cũng gặp phải

Ông Chiến nhận định, chính sự lỏng lẻo này khiến nông dân dễ bị tổn thương nhất khi thị trường biến động, còn doanh nghiệp thì không có đủ dữ liệu để dự báo và ký kết hợp đồng dài hạn. “Khi không có chuỗi liên kết bền vững, mỗi bên đều hành động riêng rẽ, làm giảm hiệu quả kinh tế tổng thể và khiến người trồng phải gánh rủi ro lớn nhất”, ông nói.

Thực tế cho thấy, cây bơ từng được kỳ vọng là cây trồng mang lại hiệu quả kinh tế cho người dân Lâm Đồng. Tuy nhiên, khi sản xuất tự phát, hạ tầng chưa đồng bộ và thị trường tiêu thụ chưa mở rộng, loại cây trồng này phải đối mặt với nhiều thách thức về tính bền vững.

Đến nay, phần lớn vùng bơ chưa có hợp đồng liên kết tiêu thụ, nông dân vẫn bán lẻ qua thương lái. Khi giá xuống, nông dân đối mặt với hàng loạt rủi ro. Nếu không có quy hoạch, dữ liệu và liên kết, cây bơ sẽ mãi là cuộc chơi may rủi.

(Còn nữa)

Đức Hùng - Hồng Thoan .