NSND Út Trà Ôn: Năng khiếu miệt vườn trở thành danh ca

NSND Út Trà Ôn

Trong đó, Út Trà Ôn xuất thân từ cậu bé mù chữ chăn trâu miệt vườn có năng khiếu ca hát đã tự học vươn lên thành “Đệ nhất danh ca miền Nam”, “Hoàng đế vọng cổ”, “Nghệ sĩ nhân dân” được đông đảo khán giả yêu mến.

* Út Trà Ôn! Út Trà Ôn!...

Từ nhỏ, tôi thường theo người lớn đi xem các đoàn cải lương về quê mình biểu diễn ở các sân khấu ngoài trời. Mỗi khi một nghệ sĩ tài danh nào đó xuất hiện chào khán giả thì cả rạp hát vang lên tên của họ. “Út Trà Ôn! Út Trà Ôn! Út Trà Ôn!...” kêu như sấm rền trong những đêm hát ấy và âm vọng cả giấc mơ tuổi thơ tôi. Say mê Út Trà Ôn đến nỗi có lần tôi chạy theo ông khi vãn tuồng, sờ lên lưng ông xem có… khác người hay không!

Giống như nhiều đứa trẻ khác, tôi cũng tìm những bài vọng cổ, cải lương để tập hát và đóng tuồng chơi. Tôi thích các bài Tôn Tẩn giả điên, Sầu vương biên ải, Tình anh bán chiếu, Gánh nước đêm trăng… do Út Trà Ôn hát, dù lúc đó chưa hiểu hết nội dung của nó là gì mà chỉ vì giọng hát của ông quyến rũ. Tôi cũng mê sự mùi mẫn sầu bi của hình ảnh lẫn giọng ca Ông Cò quận 9 do Út Trà Ôn thủ diễn trong vở cải lương Tuyệt tình ca. Những đêm khuya sau khi học bài xong, tôi nằm nhìn ra cửa sổ nhà mình và giả giọng Út Trà Ôn hát Sầu vương biên ải:

“Nhìn trời hiu quạnh từng đêm sương gió lạnh

Hướng quê nhà, lòng thêm chạnh tủi niềm riêng

Em ôi, muôn dặm xa xôi xin em giữ vẹn hương nguyền

Để cho người cô lữ khỏi nặng mang điều tủi hận

Thâu canh hồn ngơ ngẩn…”

Khi vào Sài Gòn học đại học, thi thoảng tôi đến rạp Trần Hưng Đạo xem cải lương để mong gặp lại Út Trà Ôn và những nghệ sĩ tài năng khác, nhưng bấy giờ do tuổi cao, ông không còn xuất hiện trên sân khấu chính thức nữa. Đến khi bước vào nghề báo, Út Trà Ôn chính là nghệ sĩ cải lương đầu tiên mà tôi thực hiện phỏng vấn chân dung. Những năm đầu thập niên 1990 chưa có internet, tư liệu về ông trên sách báo viết còn hiếm, tôi tìm đến những nghệ sĩ quen biết để hỏi han về Út Trà Ôn và nhờ tìm địa chỉ, điện thoại nhà ông.

Dù không còn đứng trên sân khấu nữa nhưng bấy giờ nghệ sĩ Út Trà Ôn vẫn đi hát từ thiện ở các lễ hội đình chùa. Người hâm mộ chưa “buông tha” giọng hát của ông, vẫn đưa xe đến mời ông rong ruổi khắp nơi. Trong khi nhiều nghệ sĩ khác ở trong hẻm hoặc chung cư, thậm chí nhiều người không có nhà phải sống nhờ, sống thuê nhà khắp nơi, thì Út Trà Ôn “an tọa” trong một căn nhà lầu rộng rãi thoáng mát trên đường phố lớn Điện Biên Phủ thuộc quận 10. Nó tương xứng với danh tiếng của ông, tài năng của ông, sự hào hoa của ông và cả cái tiếng “chơi hết mình” của ông.

* Giọng ca thiên phú “có một không hai”

NSND Út Trà Ôn tên thật Nguyễn Thành Út, là con trai út, thứ mười trong một gia đình nông dân khá giả ở quận Trà Ôn, tỉnh Cần Thơ, nay thuộc tỉnh Vĩnh Long. Vì vậy, ông hay được gọi là cậu Mười Út, chú Mười Út, anh Mười Út. Đó cũng là những biệt danh mà giới cải lương sau này hay gọi ông tùy theo vai vế, tuổi tác.

Cậu bé Mười Út lúc đó rất mê đàn hát, thường tụ tập bạn bè trong các nhóm chơi tài tử. Gia đình nuôi nhiều trâu, những ngày nghỉ học Mười Út thả trâu ra đồng, mang theo đàn, sáo cùng bạn bè nghêu ngao ca hát. Bằng chất giọng thiên phú cộng với trí thông minh, Mười Út sớm nghĩ ra cách tự luyện cho mình một lối ca riêng, từ nhả chữ đến nhấn nhịp và dần dà thuộc lòng hết các bài bản ba Nam sáu Bắc, nhất là bản vọng cổ từ nhịp hai, nhịp bốn rồi nhịp tám, tức ca nhặt, cho đến nhịp mười sáu luyến láy uyển chuyển. Nghe cậu Mười hát ai cũng trầm trồ, người lớn trong làng chọn cậu làm học trò lễ vào những dịp cúng đình, cúng kỳ yên. Giọng ca Mười Út nổi tiếng khắp miệt vườn Trà Ôn.

Năm 1937, Mười Út cùng bạn bè rủ nhau lên Sài Gòn chơi và vào nhà hàng Đức Thành Hưng ca hát với nhau. Biết được hãng rượu Dubonnet thường tổ chức tuyển chọn giọng ca hay ở rạp Moderne, Mười Út vào thi thử và được trúng tuyển. Vì chưa được phép của gia đình nên Mười Út chỉ hát được một thời gian ngắn rồi rời Sài Gòn trở về quê nhà Trà Ôn. Khi đoàn hát Tiến Hóa của ông bầu Trúc Viên từ Sa Đéc sang Trà Ôn biểu diễn, Mười Út tìm đến xin đầu quân. Đó cũng là bước ngoặt đưa Mười Út đi vào con đường ca hát chuyên nghiệp.

Con đường ca hát của Út Trà Ôn lên như diều gặp gió. Năm 1960, nhà báo Trần Tấn Quốc tổ chức cuộc trưng cầu ý kiến khán giả trên Nhật báo Tiếng Dội để chọn giọng ca hay nhất và Út Trà Ôn đã được tôn vinh là Đệ nhất danh ca miền Nam. Út Trà Ôn là người có công lớn đưa bản vọng cổ phát triển đỉnh cao thành lối ca hoàn chỉnh cho tới ngày nay. Và cũng chính thành công từ vọng cổ đã mang lại cho ông tiền tài, danh vọng cùng những mối tình nghệ sĩ lãng mạn.

NSND Viễn Châu, người viết riêng bản Tình anh bán chiếu cho Út Trà Ôn hát nói rằng: “Anh Mười luôn cầu tiến. Cách rèn giọng của anh được người trong nghề kính phục vì biết tạo âm vực đủ để khi phát âm tròn vành, rõ chữ. Anh còn có khiếu sắp văn chẻ nhịp... Nếu lắng nghe Út Trà Ôn ca và có óc phân tích, bạn sẽ nhận biết ngay thế mạnh của anh trong câu vọng cổ chính là chữ “hơ” điêu luyện và dấu sắc, dấu hỏi chất chứa sự giàu có của làn hơi”.

Nguyễn Phan Huỳnh