'Ông Quận công Kẻ Lãi'

Bên ngoài di tích lịch sử văn hóa đền thờ Uy Hổ Thượng tướng quân Đỗ Tất Quý.

Theo gia phả và truyền ngôn của dòng họ Đỗ ở Lộc Sơn, họ Đỗ vốn người miền ngoài, khoảng cuối thế kỷ thứ X thì một số người di cư vào vùng đất Kẻ Lãi sinh cơ lập nghiệp, góp phần dựng xây xóm làng.

Cha mất sớm, Đỗ Tất Quý trải qua tuổi thơ không ít cơ cực. Sau đó, người mẹ vì làm lụng vất vả nên cũng qua đời. Là người có ý chí, Đỗ Tất Quý không đầu hàng nghịch cảnh. Vốn thông minh sáng dạ, học đâu hiểu đó nên từ nhỏ Đỗ Tất Quý đã nổi tiếng hay chữ. Thương chàng trai Quý thông minh, hiền lành có gia cảnh bất hạnh, một gia đình trong vùng với tấm lòng nhân đức đã giúp đỡ Quý để vượt qua giai đoạn khó khăn, đến khi Quý trưởng thành lại gả cho con gái.

Đỗ Tất Quý được biết đến là người văn võ toàn tài. Ông sống vào giai đoạn đất nước nhiều biến động, trong đó có cuộc nội chiến Nam - Bắc triều. Bấy giờ, Đỗ Tất Quý đã nhập ngũ, phụng sự triều Lê - Trịnh đánh đuổi nhà Mạc.

Vào quân ngũ, với sự nổi trội về võ nghệ và mưu lược, Đỗ Tất Quý nhanh chóng lập được nhiều công trạng trong việc đánh dẹp dư đảng nhà Mạc, góp sức vào sự nghiệp Trung hưng nhà Lê. Ông được vua Lê - chúa Trịnh phong giữ chức Trưởng trại Hổ Binh, được chúa Trịnh Tùng rất mực tin quý.

Khi chúa Trịnh Tùng lâm bệnh nặng, người con trai là Trịnh Xuân đã sinh lòng riêng, muốn nhân cơ hội chiếm quyền. Trịnh Xuân đã đem lính, ngựa, voi, súng đạn vào nội phủ để chiếm đoạt binh quyền, đốt phá kinh thành. Bấy giờ, Thế tử Trịnh Tráng họp bàn với các quan về việc ứng phó. Đỗ Tất Quý đã có công hộ vệ vua Lê.

Nhìn thấu Trịnh Xuân là kẻ “loạn thần, tặc tử”, chúa Trịnh Tùng đã bày kế “trao binh quyền” để dụ Trịnh Xuân rồi cho bắt. Sau khi Trịnh Xuân bị xử tử, dư đảng còn lại vẫn chưa thôi quấy phá, Đỗ Tất Quý lại được chúa Trịnh giao việc đánh dẹp.

Lợi dụng việc Trịnh Xuân làm loạn, tàn quân Mạc ẩn nấp ở đất Cao Bằng đã kéo xuống Thăng Long hòng đánh phá. Lúc này, Trịnh Tráng vâng lệnh vua Lê đưa quân từ Thanh Hóa ra Thăng Long đánh dẹp dư đảng. Sau khi quân Mạc bị đánh lui khỏi kinh thành phải rút lui lên phía Bắc, Đỗ Tất Quý đã vâng lệnh vua Lê - chúa Trịnh, cùng với Trịnh Kiều dẫn quân lên Cao Bằng đánh dẹp.

Tương truyền, bấy giờ vua Lê Thần Tông có một con ngựa bất kham, không ai cưỡi được. Kẻ dưới trướng đã tâu lên nhà vua giao con ngựa bất kham cho tướng quân Đỗ Tất Quý thuần phục. Lệnh vua ban ra, Đỗ Tất Quý không dám từ chối. Trước khi nhận ngựa, ông tâu với vua Lê xin rèn cho hai thanh gươm tốt. Lên lưng ngựa, với sự uy dũng của viên tướng đánh trận, con ngựa bất kham cuối cùng cũng phải thuần phục chủ nhân. Khi Trưởng trại Hổ Binh Đỗ Tất Quý cưỡi ngựa, vung gươm sáng, lao vào trận chiến như chốn không người khiến tướng sĩ hò reo thán phục, còn quân Mạc thì kinh sợ.

Thắng trận trở về, Đỗ Tất Quý được vua Lê Thần Tông phong Thượng tướng quân, ban cho nhiều ruộng đất ở quê nhà. Về sau, Đỗ Tất Quý lại được gia phong tước Quận công - thường được người dân gọi là Lãi Quận công (tức ông Quận công Kẻ Lãi).

Con cháu dòng họ Đỗ ở Lộc Sơn luôn dành sự kính ngưỡng trước tiền nhân Đỗ Tất Quý.

Lại có giai thoại kể rằng, hoàng tử con trai vua Lê mới chào đời đã bị “dạ đề” - khóc suốt đêm, thuốc thang mãi không khỏi, các thầy thuốc trong triều đình cũng đành bất lực. Có người tâu lên vua phải lấy được sữa của ba con hổ cho hoàng tử uống thì mới được. Nghe vậy, nhà vua đã truyền lệnh xuống, rằng ai lấy được sữa của ba con hổ thì sẽ trọng thưởng. Là tướng đánh trận song Đỗ Tất Quý cũng là người hay chữ, ông nghĩ: “Mình ở làng Hổ Thượng, xã Uy Hổ, lại là Trại trưởng Hổ Binh, như thế là có đủ cả ba Hổ. Ông bèn nhận lệnh của nhà vua. Lúc này vợ Đỗ Tất Quý cũng vừa sinh con thứ hai. Ông xin nhà vua cho nuôi hoàng tử ở một phòng riêng, được vua Lê chấp thuận” (sách Danh nhân Thanh Hóa). Sau đó, Đỗ Tất Quý đã đưa vợ ra kinh đô, vừa nuôi con gái nhỏ, vừa vắt sữa cho hoàng tử. Quả nhiên một thời gian ngắn sau đó, hoàng tử hết khóc “dạ đề”, đêm ngủ ngon. Từ đây, Đỗ Tất Quý lại càng được vua Lê quý mến. Về sau, người con gái của Đỗ Tất Quý có tên hiệu là Thục Quế Hoa Nương thông minh, xinh đẹp nết na đã trở thành cung phi của vua Lê.

Dốc lòng phụng sự vua Lê - chúa Trịnh, khi tuổi cao sức yếu, Quận công Đỗ Tất Quý trở về quê nhà Kẻ Lãi nghỉ ngơi. Trên đất vua ban, ông cho người dọn dẹp, đào đắp kênh mương, phát triển nông trang; một phần đất ông dùng để mở chợ, bắc cầu, lại bỏ tiền tu sửa đình, chùa, văn chỉ, võ chỉ, kiến thiết xóm làng... Tưởng nhớ công đức của Quận công Đỗ Tất Quý, sau khi ông qua đời, con cháu và dân làng đã chung sức lập dựng đền thờ, xây lăng mộ - thường gọi là đền thờ, lăng mộ Uy Hổ tướng quân, hay đền thờ Lãi Quận công. Về sau, khu lăng mộ ông trở thành nghĩa địa chung của cả làng. Quận công Đỗ Tất Quý qua đời, các triều đại Lê - Nguyễn về sau đã nhiều lần ban sắc phong với nội dung ngợi ca tài năng, công đức của ông.

Ông Đỗ Tất Xuân, hậu duệ dòng họ Đỗ ở Kẻ Lãi xưa - xã Lộc Sơn ngày nay, cho biết: “Tiền nhân Đỗ Tất Quý là người có công với triều đình và dân làng, sử sách lưu danh tên ông, dân gian truyền ngôn những chuyện kể về ông, ông là niềm tự hào của dòng họ Đỗ ở Kẻ Lãi. Đền thờ Lãi Quận công khi xưa là công trình kiến trúc bề thế, đáng tiếc sau này, vì nhiều nguyên do, di tích đã bị phá hủy. Sang thập kỷ 90 của thế kỷ XX, đền thờ ông đã từng bước được con cháu trong dòng họ tôn tạo. Hiện nay, tại di tích vẫn còn lưu giữ một số hiện vật có giá trị như: sắc phong, mũ, hia, long ngai... Tuy nhiên, những năm gần đây, di tích có nhiều dấu hiệu xuống cấp, đặc biệt là khu vực phía trong hậu cung. Chúng tôi mong rằng việc trùng tu di tích lịch sử văn hóa đền thờ Uy Hổ Thượng tướng quân Đỗ Tất Quý sẽ được các cấp, ngành quan tâm, hỗ trợ cùng với người dân và con cháu dòng họ Đỗ”.

(Bài viết có tham khảo, sử dụng nội dung trong sách Danh nhân Thanh Hóa và một số tài liệu lưu giữ tại địa phương).

Bài và ảnh: Khánh Lộc