Phát lộ hệ thống phòng thủ kinh đô Hoa Lư

Hiện trường khai quật địa điểm tường thành Dền năm 2025.

Giả thuyết tù nhân Chiêm Thành xây thành Dền

Sở Văn hóa và Thể thao Ninh Bình vừa phối hợp với Viện Khảo cổ học Việt Nam tổ chức Hội thảo trình bày sơ bộ kết quả khai quật địa điểm tường thành Dền nằm trên địa bàn thôn Chi Phong, xã Trường Yên, thành phố Hoa Lư.

Theo Trung tâm Bảo tồn di tích lịch sử - văn hóa cố đô Hoa Lư, tường thành Dền là một địa điểm khảo cổ quan trọng nằm ở phía Bắc khu vực thành Nội của kinh đô Hoa Lư.

Đây là bức tường thành ngoài cùng, tiếp giáp với sông Hoàng Long, chạy theo hướng Đông Bắc - Tây Nam, nối liền hai dãy núi ở tả ngạn sông. Vị trí địa lý đặc biệt này đã tạo nên một hệ thống thành lũy phòng thủ kiên cố, đóng vai trò trọng yếu trong việc bảo vệ trung tâm kinh đô.

Thành Dền gồm hai đoạn: Đoạn thứ nhất nối từ núi Sau Cái (tức núi Hàm Xà, Cổ Dải) sang núi Cánh Hàn, là đoạn tường thành dài nhất trong số các tường thành của kinh đô Hoa Lư; đoạn thứ hai nối từ núi Cánh Hàn sang núi Hang To (núi Nghẽn).

Tại Quyết định số 554/QĐ-BVHTTDL, Bộ VH,TT&DL đã cho phép Sở Văn hóa và Thể thao tỉnh Ninh Bình phối hợp với Viện Khảo cổ học khai quật tường thành Dền trong thời gian từ ngày 15/3 đến ngày 30/5, dưới sự chủ trì của TS Nguyễn Ngọc Quý - Viện Khảo cổ học.

Trong đợt khai quật này, giới chuyên gia đã tiến hành mở hai hố khai quật. Hố thứ nhất có diện tích 450m2, hố thứ hai rộng 150m2. Quá trình khai quật đã thu được nhiều mẫu vật có giá trị, bao gồm vật liệu xây dựng như gạch, đá, đất sét; các lớp thực vật, vỏ nhuyễn thể, cũng như hiện vật gốm men thuộc nhiều niên đại khác nhau.

Đồng thời, tường thành Dền đã phát lộ rõ cấu trúc ba phần: Móng, thân và lớp gia cố. Các phát lộ này phản ánh trình độ kỹ thuật xây dựng thành quách của người Việt tại Hoa Lư vào thế kỷ 10. Các tường thành nhân tạo tại Hoa Lư đều được đắp dựng trên nền đất yếu, có đặc điểm lầy thụt. Để khắc phục điều kiện địa chất này, người xưa đã sử dụng kỹ thuật đắp rải thân cây thực vật kết hợp với việc gia cố bằng các thanh gỗ và cọc đóng để chống sạt lở.

Cấu trúc tường thành thường có hình cong bán nguyệt hoặc hình thang, trong đó sườn ngoài được tạo dốc hơn so với sườn trong nhằm tăng khả năng chống đỡ và ổn định kết cấu. Trên phần móng này, hai bức tường bo được xây để tạo lõi tường thành, và đặt một lớp đất sét trắng lên trên. Lớp đất sét trắng này có nguồn gốc từ vùng biển nên có tính chất dẻo dai.

Đặc biệt, qua khảo sát và đo đạc tỉ mỉ, giới khảo cổ cho rằng phần tường thành này không quá cao so với khu vực khác. Lý do bởi phía bên ngoài tường thành là một vùng đầm lầy rộng lớn. Việc xây dựng tường thành tại đây phản ánh ý thức chọn địa điểm tăng cường tính phòng thủ, tạo ra một thành trì “dễ thủ, khó công”.

Dựa vào kết cấu thành, kỹ thuật xây dựng và các hiện vật thu thập được, giới khảo cổ đưa ra giả thuyết, tường thành Dền có thể liên quan đến cuộc chiến giữa triều đình nhà Lê với Chiêm Thành. Sau khi giành chiến thắng, nhà Lê đã bắt các tù binh Chiêm Thành về phục vụ việc xây dựng công trình.

Móng, thân và lớp gia cố tường thành Dền được xây dựng theo kỹ thuật đặc trưng thế kỷ X.

Số hóa phục vụ tái dựng di sản

Ngoài xác định niên đại dựa vào kết cấu, kỹ thuật, các nhà khoa học còn dựa vào các hiện vật được tìm thấy như gạch vỡ có chữ, mảnh gốm men, vỏ nhuyễn thể. Trong đó, đặc biệt là một số loại gạch in chữ cổ và loại gạch bìa đỏ thường thấy ở các di tích thế kỷ 10.

Theo TS Nguyễn Ngọc Quý, kết quả khảo cổ năm 2025 đã bổ sung và củng cố thêm các dữ liệu thu thập được từ các cuộc khai quật trước đó như tại tường Đông (năm 1969), cuộc thăm dò tường Dền (năm 2018), và cuộc khai quật khẩn cấp khu tường Đông Bắc. Những dữ liệu này cho thấy sự thống nhất cao trong kỹ thuật xây dựng tường thành tại Hoa Lư.

Không chỉ củng cố thêm các chứng cứ, cứ liệu lịch sử, những phát lộ của đợt khai quật này còn được xác định là bằng chứng hệ thống thành lũy liên hoàn, thống nhất của thành Dền đã được hình thành, giữ vai trò phòng thủ của kinh đô Hoa Lư từ phía Bắc.

Đại diện Sở Văn hóa và Thể thao Ninh Bình và Viện Khảo cổ học Việt Nam khẳng định, đợt khai quật năm 2025 được thực hiện tuân thủ đầy đủ quy trình khảo cổ học hiện đại. Các tư liệu khảo cổ như bản ảnh, bản vẽ mô tả đều được lưu giữ cẩn thận. Đặc biệt, hố khai quật đã được số hóa bằng công nghệ Scan3D, phục vụ cho công tác tái dựng và nghiên cứu trong các giai đoạn tiếp theo.

Tường thành Dền là một thành lũy liên hoàn, giữ vai trò tuyến phòng thủ cho kinh đô Hoa Lư. Ảnh: TTBTDT Cố đô Hoa Lư.

Những phát hiện quan trọng từ cuộc khai quật tường thành Dền năm 2025 đã góp phần nghiên cứu làm sáng tỏ hơn về kỹ thuật xây dựng, cách thức tổ chức phòng thủ, cũng như xác định niên đại và chức năng của tường thành Dền trong hệ thống thành lũy bảo vệ kinh đô Hoa Lư.

Những tư liệu nghiên cứu cũng là cơ sở để giới khoa học đề xuất phương án bảo tồn và nghiên cứu di tích ở các giai đoạn tiếp theo. Đồng thời là căn cứ khoa học để thực hiện phục hồi, bảo tồn, gìn giữ và phát huy giá trị di sản.

Trần Hòa