Phép thử liên minh và khoảng trống quyền lực tại Bắc Cực

Sự thay đổi trong quan hệ đồng minh

Ngay từ chiến dịch tranh cử nhiệm kỳ thứ hai vào năm ngoái, ông Donald Trump đã đưa ra nhiều dấu hiệu cho thấy ông không quá quan tâm đến việc duy trì quan hệ thân thiện với các đồng minh châu Âu. Ông từng tuyên bố rằng nếu các nước thành viên Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO) không đóng góp đầy đủ, ông sẽ khuyến khích Nga "làm bất cứ điều gì họ muốn".

Nước Mỹ dưới thời Tổng thống Donald Trump liên tục có những động thái “gây sốc” dư luận.

Cuối tháng 2/2025, dư luận xôn xao khi báo giới đăng tải thông tin cho biết Peter Navarro, một trong những cố vấn thân cận nhất của Tổng thống Mỹ, đang hối thúc Washington loại Canada khỏi Liên minh Five Eyes (gồm Mỹ, Canada, Vương quốc Anh, Australia và New Zealand) nhằm gia tăng áp lực đối với quốc gia mà Tổng thống Donald Trump muốn biến thành bang thứ 51 của nước Mỹ này. Ông Navarro sau đó nhanh chóng phủ nhận thông tin, khẳng định trong một cuộc phỏng vấn với các nhà báo của kênh truyền hình Canada CTV News rằng "Chúng ta sẽ không bao giờ thỏa hiệp về an ninh quốc gia khi có những đồng minh như Canada".

Ngày 3/3, Tổng thống Trump ký sắc lệnh áp thuế toàn bộ hàng hóa Mexico và Canada và nhấn mạnh hai nước này "không còn cơ hội đàm phán" về việc áp thuế. Ngay từ khi tiếp quản Nhà Trắng, ông đã làm các đồng minh của Mỹ sửng sốt khi nhằm vào Canada là mục tiêu lớn đầu tiên để áp thuế, cùng với Mexico, với lý do Ottawa làm chưa đủ tốt để ngăn chặn dòng người di cư và ma túy tràn vào nước Mỹ. Đích thân Thủ tướng Canada Justin Trudeau cũng từng lên tiếng cảnh báo tham vọng thôn tính của ông Trump là sự thật chứ không chỉ là những lời đe dọa suông. Những thông tin liên quan đến góc nhìn của Mỹ về vai trò của Canada trong Five Eyes xuất hiện ở thời điểm này có lẽ không khiến người ta quá ngạc nhiên.

Thay đổi được dự đoán trước

Tại hội nghị an ninh ở Munich hôm 14/2, Phó Tổng thống Mỹ JD Vance đã có bài phát biểu "gây sốc" toàn bộ khán phòng khi ông thẳng thừng chế giễu các đồng minh Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO), khiến họ lo ngại về cam kết của Mỹ đối với liên minh; yêu cầu các nhà lãnh đạo châu Âu chấm dứt chính sách cô lập các đảng cực hữu tại Lục địa già, điều bị cho là tối kỵ trên chính trường lục địa già từ sau Chiến tranh thế giới thứ hai.

Dưới thời Tổng thống Donald Trump, Washington cũng đang định hình một cách tiếp cận hoàn toàn mới với Moscow - không phải để bảo vệ Ukraine, mà nhằm xây dựng một mối quan hệ song phương đầy tranh cãi. Thay vì duy trì lập trường cứng rắn như các chính quyền trước đây, Tổng thống Trump muốn đàm phán trực tiếp với Điện Kremlin, một quyết định khiến nhiều đồng minh phương Tây lo lắng. Trong bối cảnh Moscow chưa có bất kỳ dấu hiệu nhượng bộ nào trên chiến trường Ukraine, động thái của chính quyền Tổng thống Trump thậm chí đang câu hỏi về mức độ cam kết của Mỹ với đồng minh trong khu vực.

Trong một động thái choáng váng khác, tại Liên hợp quốc (LHQ), Mỹ mới đây đã cùng Nga, Hungary, Israel, Triều Tiên, Belarus và 12 quốc gia khác bỏ phiếu phản đối nghị quyết lên án Nga trong cuộc xung đột ở Ukraine 3 năm Nga phát động chiến dịch quân sự đặc biệt ở Ukraine. Nghị quyết do Ukraine, Anh và hầu hết các nước thành viên Liên minh châu Âu bảo trợ với tên gọi "Thúc đẩy một nền hòa bình toàn diện, công bằng và lâu dài ở Ukraine" nhận được 93 phiếu ủng hộ, 18 phiếu chống và 65 phiếu trắng, kêu gọi xuống thang, sớm chấm dứt các hành động thù địch và giải quyết hòa bình cuộc xung đột ở Ukraine. Đối với châu Âu, việc Mỹ tham gia phản đối nghị quyết lên án Moscow không chỉ là một cú sốc ngoại giao mà còn gửi đi thông điệp đầy nguy hiểm rằng Washington dưới thời tổng thống Trump không còn giữ vai trò lãnh đạo trong việc bảo vệ trật tự quốc tế, làm dấy lên những lo ngại sâu sắc về định hướng chính sách đối ngoại của Nhà Trắng.

Rất nhanh sau những diễn biến này, hàng loạt chuyên gia và nhà quan sát đã nhận định rằng sự thay đổi trong chính sách của Mỹ không đơn thuần chỉ là một sự điều chỉnh chiến lược mà còn có nguy cơ tạo ra những đứt gãy nghiêm trọng trong quan hệ xuyên Đại Tây Dương. Với cách tiếp cận mang tính thách thức như vậy, thậm chí có ý kiến còn cho rằng chính quyền của Tổng thống Donald Trump đang đặt toàn bộ trật tự an ninh của châu Âu vào một tình thế bất định chưa từng có.

Anne Applebaum nhận định: "Chưa từng có chính quyền Mỹ nào, dù Dân chủ hay Cộng hòa, lại nói theo cách mà chính quyền Trump đang nói hiện nay. Không chỉ là nghi ngờ hay chỉ trích đồng minh - điều đó đã xảy ra nhiều lần - mà là chỉ trích cả nền tảng cơ bản của liên minh".

Cựu Ngoại trưởng Mỹ Condoleezza Rice; Giám đốc FBI Christopher Wray; Giám đốc MI.5 Ken McCallum; Giám đốc NZSIS Andrew Hampton; Giám đốc Cơ quan Tình báo An ninh Canada David Vigneault; Giám đốc Tổ chức Tình báo An ninh Australia Mike Burgess tại Hội nghị về Đổi mới sáng tạo An ninh và Công nghệ mới nổi, Palo Alto, California, ngày 16/10/2023.

Five Eyes trong tầm ngắm?

Những thay đổi chính sách của Mỹ đang đặt ra câu hỏi lớn cho cộng đồng tình báo và các đồng minh của Mỹ.

Suốt nhiều thập kỷ qua, Five Eyes, liên minh chia sẻ thông tin tình báo giữa Mỹ, Canada, Anh, Australia, New Zealand, vẫn được xem là mạng lưới chia sẻ thông tin tình báo quan trọng nhất trên thế giới. Mỹ và các đồng minh đã chia sẻ các tín hiệu rất nhạy cảm và thông tin tình báo bên cạnh việc phối hợp các hoạt động. Five Eyes thành hình từ Chiến tranh thế giới thứ hai với thỏa thuận giữa Mỹ và Anh về việc trao đổi thông tin tình báo nước ngoài, chủ yếu nhằm giải mã thông tin tình báo của Liên Xô cũ. Năm 1955, liên minh được chính thức mở rộng bao gồm cả Canada, Australia và New Zealand trong bối cảnh Chiến tranh Lạnh diễn ra căng thẳng.

Theo nguyên tắc, các quốc gia thành viên chia sẻ thông tin tình báo, bao gồm cả thông tin liên lạc hàng ngày và thông tin chính trị nhạy cảm. Hiện Five Eyes vận hành các chương trình giám sát toàn cầu như ECHELON và XKeyscore. ECHELON có thể giám sát các cuộc gọi điện thoại, fax, email, và các luồng dữ liệu khác, trong khi XKeyscore cho phép thu thập và phân tích dữ liệu Internet theo thời gian thực. Trạm vệ tinh Pine Gap do Cơ quan Tình báo Trung ương Mỹ (CIA) chỉ huy ở miền Trung Australia, được cho là địa điểm quan trọng để thu thập thông tin tình báo về Trung Quốc, là một ví dụ tiêu biểu về mối quan hệ tình báo mật thiết này.

Dennis Wilder, cựu quan chức CIA, người từng là biên tập viên cao cấp cho bản báo cáo tóm tắt tình báo hàng ngày của Tổng thống Mỹ, gọi Five Eyes là "thỏa thuận chia sẻ thông tin tình báo thành công nhất trong lịch sử thế giới", đồng thời cảnh báo bất kỳ sự gián đoạn nào trong những thỏa thuận đã có từ hàng thập kỷ qua đều sẽ nhận được sự hoan nghênh từ các đối thủ của Mỹ trên thế giới.

Trên thực tế, Canada và New Zealand cung cấp ít thông tin tình báo nhất trong nhóm Five Eyes, song việc trục xuất bất kỳ thành viên nào đều khó tránh vấp phải sự chỉ trích từ các đồng minh khác cũng như các quan chức tình báo ở Washington. Nhiều cảnh báo đã được đưa ra khi có tin Washington nung nấu ý định loại Canada khỏi mạng lưới đã tồn tại hàng thập kỷ này sẽ rất nguy hiểm.

Thủ tướng Canada Trudeau hoàn toàn nghiêm túc khi cảnh báo những đe dọa từ phía Tổng thống Trump, nhất là bởi Canada thiếu nguồn lực để tự vệ, đặc biệt là trong bối cảnh nhiều quốc gia tìm cách có chỗ đứng vững chắc tại Bắc Cực. Dù nhìn nhận ở góc độ nào, đa số các ý kiến đều cho rằng động thái nhằm trục xuất Canada khỏi Five Eyes sẽ là động thái phản tác dụng, chỉ gây tổn hại cho liên minh nói chung và chính bản thân nước Mỹ nói riêng.

Dễ thấy việc loại Canada khỏi liên minh Five Eyes sẽ gây ra nhiều hậu quả nghiêm trọng đối với an ninh và vị thế chiến lược của Mỹ bởi trước hết, điều này sẽ suy yếu khả năng tình báo của Mỹ, nhất là khi xét đến việc Canada có vai trò quan trọng trong liên minh nhờ vào vị trí địa lý chiến lược và năng lực tình báo mạng. Nếu không có sự hợp tác của Canada, Mỹ sẽ mất đi một nguồn thông tin quan trọng về hoạt động của Nga ở Bắc Cực cũng như các mối đe dọa từ Trung Quốc tại khu vực Thái Bình Dương. Điều này có thể làm giảm khả năng phát hiện sớm các rủi ro an ninh toàn cầu, gây ảnh hưởng đến hiệu quả hoạt động của Five Eyes.

Việc loại Canada cũng có thể gây chia rẽ nội bộ trong Five Eyes, làm suy yếu lòng tin giữa các đồng minh. Anh, Australia và New Zealand nhiều khả năng sẽ phản đối quyết định này, bởi họ coi Canada là một đối tác quan trọng trong hợp tác tình báo. Một Five Eyes bị chia rẽ sẽ trở nên kém hiệu quả hơn trong việc đối phó với các mối đe dọa toàn cầu trong bối cảnh nhiều thách thức phi truyền thống hiện nay.

Bản thân quyết định này còn có thể gây tổn hại nghiêm trọng thêm mối quan hệ Mỹ - Canada vốn đang gập ghềnh, gia tăng căng thẳng hơn nữa trong hợp tác quân sự, thương mại và các lĩnh vực quan trọng khác. Canada có thể đáp trả bằng cách giảm mức độ hợp tác với Mỹ trong các vấn đề an ninh khu vực, khiến Mỹ mất đi một đồng minh quan trọng ngay sát biên giới.

Thái Hân