'Phiên bản Bồ Đào Nha' giữa cơn sốt trung tâm dữ liệu toàn cầu

Bồ Đào Nha có nguồn năng lượng tái tạo dồi dào, nhưng tốc độ mở rộng hạ tầng khó có thể bắt kịp nhu cầu ngày càng tăng. (Ảnh: Jochen Faget/DW).

Tuy nhiên, phía sau cơn sốt đầu tư là bài toán lớn về năng lượng và môi trường - những yếu tố có thể quyết định sự bền vững của tham vọng trở thành trung tâm dữ liệu của châu Âu.

LÀN SÓNG ĐẦU TƯ HÀNG CHỤC TỶ EURO LAN ĐẾN CẢ VÙNG NỘI ĐỊA

Một điều đặc biệt trong “phiên bản Bồ Đào Nha” của cơn sốt trung tâm dữ liệu là sự dịch chuyển của dòng vốn vào các khu vực trước đây thiếu hấp dẫn về kinh tế.

Tại Fundao - thị trấn nhỏ gần biên giới Tây Ban Nha - chính quyền đang thúc đẩy dự án trung tâm dữ liệu trị giá 4 tỷ euro. Cách đó 100 km, thành phố Abrantes sở hữu một kế hoạch thậm chí lớn hơn: 7 tỷ euro, với dự báo 450 việc làm trực tiếp và hàng trăm việc làm gián tiếp vào năm 2030. Lợi thế lớn của Abrantes là sự hiện diện của nhà máy điện khí kết nối lưới điện quốc gia, có thể cung cấp công suất bổ sung khi cần.

Dự án trọng điểm nhất đang nằm ở Sines, nơi được xem là trung tâm chiến lược của Bồ Đào Nha về cảng biển, hạ tầng số và năng lượng. Sines hiện thu hút gói đầu tư 8,5 tỷ euro cho trung tâm dữ liệu mới, đi kèm kết nối cáp quang xuyên Đại Tây Dương từ Hoa Kỳ.

Trong quy hoạch còn có một “gigafactory AI” quy mô 4 tỷ euro - một nhân tố có thể đưa Sines trở thành điểm hội tụ quan trọng của chuỗi cung ứng AI toàn cầu.

Nhập khẩu điện của Bồ Đào Nha. (Nguồn: IEA).

Tòa nhà đầu tiên của dự án đã hoàn thành, song tham vọng phát triển nhanh chóng cũng kéo theo hệ lụy chính trị: các cuộc điều tra tham nhũng đã dẫn đến sự từ chức của một bộ trưởng và cựu Thủ tướng Antonio Costa.

NHU CẦU ĐIỆN VƯỢT CÔNG SUẤT QUỐC GIA: ÁP LỰC HẠ TẦNG ĐANG TĂNG NHANH

Dữ liệu từ các nhà phát triển cho thấy tổng công suất điện mà các dự án trung tâm dữ liệu đăng ký lên tới 26,5 GW - vượt quá 23,4 GW công suất hiện hữu của cả Bồ Đào Nha.

Trung tâm dữ liệu vốn nổi tiếng tiêu tốn điện năng lớn không chỉ cho hoạt động máy chủ, mà còn cho hệ thống làm mát, đặc biệt trong bối cảnh nhiệt độ châu Âu liên tục tăng vì biến đổi khí hậu.

Giáo sư Joao Pecas Lopes (Đại học Porto) nhận định rằng nguồn lực năng lượng tái tạo của Bồ Đào Nha nhìn chung khá dồi dào, từ mặt trời, gió đến thủy điện. Tuy nhiên, ông cũng cảnh báo rằng ngay cả khi các doanh nghiệp khai báo nhu cầu điện có phần “thừa” so với thực tế, mức tiêu thụ vẫn ở ngưỡng rất cao, tạo sức ép lớn lên hệ thống.

Bồ Đào Nha dự kiến phải mở rộng mạnh về công suất điện mặt trời, đồng thời thúc đẩy điện gió ngoài khơi, do quỹ đất trên bờ gần như đã khai thác hết. Nhưng điện gió ngoài khơi - đặc biệt là mô hình gió nổi - có chi phí đầu tư rất cao. Vấn đề không chỉ nằm ở nguồn cung, mà còn ở hệ thống truyền tải và lưu trữ năng lượng, điều đang trở thành “nút thắt” lớn nhất của quốc gia.

Để đáp ứng nhu cầu tiêu thụ điện vào ban đêm của các trung tâm dữ liệu - thời điểm không còn nguồn điện mặt trời - Bồ Đào Nha buộc phải mở rộng hạ tầng lưu trữ năng lượng quy mô lớn. Hai giải pháp chính đang được xem xét gồm hệ thống pin dung lượng lớn và thủy điện tích năng (pumped hydro), trong đó nước được bơm lên hồ chứa trên cao khi dư thừa điện rồi xả xuống qua tua-bin để phát điện vào ban đêm.

Theo giáo sư Lopes, Chính phủ Bồ Đào Nha dự kiến xây dựng ba nhà máy thủy điện tích năng mới trong những năm tới, đồng thời đã công bố kế hoạch đầu tư 13 tỷ euro vào lưới điện và hạ tầng truyền tải trong vòng 5 năm.

Một số chuyên gia cũng đề xuất phương án truyền tải điện bằng cáp ngầm dưới biển, đặc biệt phù hợp với các dự án ven biển như Sines. Giải pháp này có chi phí không quá chênh lệch so với đường dây trên bờ nhưng lại hạn chế tác động môi trường và giảm thiểu khả năng bị người dân phản đối.

MÂU THUẪN NGÀY CÀNG TĂNG GIỮA PHÁT TRIỂN VÀ BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG

Trong khi trung tâm dữ liệu mở ra cơ hội kinh tế lớn, các tổ chức môi trường cảnh báo về việc bùng nổ các dự án năng lượng tái tạo quy mô lớn - nhất là điện mặt trời - đang làm tổn hại đến nhiều hệ sinh thái tự nhiên. Nhiều dự án điện gió và điện mặt trời trước đó được phê duyệt với đánh giá môi trường sơ sài, thậm chí đặt trong các khu bảo tồn. Điều này làm dấy lên làn sóng phản đối mạnh mẽ từ cộng đồng địa phương và các tổ chức bảo tồn.

Ông Francisco Ferreira từ tổ chức Zero cho rằng phong trào môi trường không phản đối trung tâm dữ liệu, nhưng nhấn mạnh điều kiện kèm theo: mọi dự án năng lượng tái tạo phục vụ trung tâm dữ liệu phải đảm bảo tác động sinh thái tối thiểu. “Không thể đánh đổi tài nguyên thiên nhiên để đổi lấy tăng trưởng kinh tế,” ông nhấn mạnh.

Người dân phải gánh chi phí lưới điện mới? Như nhiều quốc gia EU khác, phần lớn chi phí cho hạ tầng truyền tải điện được tính trực tiếp vào hóa đơn điện của người tiêu dùng. Trong khi đó, giá điện sinh hoạt tại Bồ Đào Nha vốn đã gấp đôi giá điện cho doanh nghiệp.

Việc tiếp tục nâng cấp lưới điện để phục vụ các trung tâm dữ liệu trị giá hàng chục tỷ euro khiến dư luận đặt câu hỏi: Người dân hay doanh nghiệp sẽ trả phần lớn chi phí? Các chuyên gia cho rằng chính phủ cần công bố lộ trình minh bạch, tránh để chi phí dồn về phía hộ gia đình và tạo nên làn sóng phản đối mới.

TRIỂN VỌNG CỦA BỒ ĐÀO NHA - VÀ BÀI HỌC CHO CÁC QUỐC GIA ĐANG THEO ĐUỔI TRUNG TÂM DỮ LIỆU

Bồ Đào Nha đang hội tụ những yếu tố quan trọng để trở thành trung tâm dữ liệu mới của châu Âu: vị trí địa lý chiến lược, hạ tầng viễn thông kết nối Mỹ - EU, nguồn năng lượng tái tạo dồi dào và chính sách thu hút đầu tư mạnh mẽ.

Tuy nhiên, hệ thống điện quốc gia đang đứng trước sức ép rất lớn. Nếu không giải quyết tốt bài toán năng lượng và môi trường, làn sóng đầu tư có thể chững lại – hoặc tạo ra những căng thẳng xã hội khó kiểm soát.

Câu chuyện Bồ Đào Nha mang lại bài học quan trọng cho các quốc gia, trong đó có Việt Nam, khi theo đuổi chiến lược phát triển trung tâm dữ liệu và AI: hạ tầng năng lượng, lưới điện và cơ chế chia sẻ chi phí phải đi trước một bước, thay vì chạy theo khi nhu cầu tăng vọt.

Trọng Hoàng