Phố Hiến lưu luyến Hội An

Tìm dấu xưa

Trên website của Bảo tàng Lịch sử Quốc gia từng có bài viết của nhà nghiên cứu, dịch giả Phan Cẩm Thượng, quê ở Hà Nội cũng so sánh: “Thế kỷ 17, các thương nhân Trung Hoa và Nhật Bản đến Hội An lập nhiều hội quán và thương điếm. Hoạt động thương mại của các chúa Nguyễn linh hoạt và kiếm được nhiều lợi nhuận hơn chúa Trịnh ngoài Bắc và Hội An được coi như một cảng thương mại quốc tế quan trọng ở vùng biển Đông Nam Á thời kỳ này…Trước khi vào Thăng Long, các thương gia tập trung tại Phố Hiến. Giữa Đàng Trong và Đàng Ngoài đang có chiến tranh, nên quan hệ của di dân và thương nhân nước ngoài cũng cần tinh tế và khôn khéo, nếu không sẽ bị “trục xuất ngay lập tức”.

Phố Hiến từng là một chợ đầu mối lớn nhất ở xứ Đàng Ngoài. Giờ đây, đi dọc con phố gần hồ bán nguyệt, nơi từng là điểm neo đậu của các thương thuyền từ Hội An ra Phố Hiến vào thế kỷ 16, 17, tôi nhớ đến phần cuối trong cuốn du ký của William Dampier viết về Phố Hiến, ông đề cập khá dài về cuộc trò chuyện với một Linh mục người Pháp, nói được tiếng Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha và La Tinh. Ông ta nói về việc đã thử sản xuất thuốc súng nhưng vẫn chưa thành công, vậy là William Dampier biểu diễn luôn cho Linh Mục 1 mẻ thuốc.

Tôi lưu ý tới chi tiết này, bởi cũng tại thương cảng Hội An, các nhà truyền giáo đã theo dòng sông Thu Bồn đi ngược lên Dinh trấn Thanh Chiêm lập ra nhà thờ Andre Phú Yên. Nhà truyền giáo Francisco de Pina, SN 1585, người Bồ Đào Nha đến Đàng Trong năm 1617 đã nghiên cứu chữ quốc ngữ, sau đó Linh mục Alexandre de Rhodes tiếp tục hoàn thiện.

Nhà hàng hải William Dampier đặt chân tới Phố Hiến vào thời điểm cuộc chiến Trịnh – Nguyễn phân tranh đã kéo dài hơn 60 năm. Ông mô tả cảnh các thương điếm của nước ngoài và phố thị: “Hiến là một thị trấn rất đáng kể với khoảng 2.000 ngôi nhà”. Hàng hóa được ông miêu tả: “Đồ gốm sứ Đàng Ngoài thô và có màu xám. Tuy nhiên họ làm ra một số lượng lớn các loại chén có dung tích độ nửa pint hoặc nhỉnh hơn. Những người Châu Âu từng bán nhiều chén này trên đất Mã Lai. Vì thế thuyền trưởng Pool đã cho mua tới 100.000 chiếc”.

Nếu gõ trên internet cụm từ “thứ nhất Kinh Kỳ, thứ nhì Phố Hiến” thì sẽ lập tức tìm ra vô số bài viết với câu hỏi “Phố Hiến còn đâu, Phố Hiến bây giờ ra sao…?”. Hiện nay các di tích còn sót lại là Đông Đô Quảng Hội – Thiên Hậu Cung, Đình Hiến, Văn Miếu Xích Đằng. Thương cảng Phố Hiến rất nổi tiếng nhưng bây giờ những ngôi nhà cổ đã gần như biến mất hoàn toàn, trong khi Hội An vẫn còn khoảng 1.000 ngôi nhà cổ, trong đó có rất nhiều ngôi nhà nổi tiếng, thu hút khách du lịch.

Phố HIến xưa

Thương nhân Phố Hiến

Tại trung tâm Phố Hiến còn lại một di tích nhỏ gắn bảng “Đông Đô Quảng Hội Thiên Hậu Cung” xây dựng vào năm 1590. Ngôi nhà này vẫn giữ nguyên nét đặc trưng giống như trong các phim cổ trang của Trung Quốc, gồm khu nghi môn, tiền tế và hậu cung. Đây là nơi hội họp của các thương nhân người Hoa, nhà thờ tam thánh: Thần Thái Y, phù hộ cho nghề thuốc; Thần Hoa Quang, phù hộ cho nghề thủ công và Thần Nông, phù hộ cho việc chăn nuôi, nông trang. Phần lớn các di tích ở Phố Hiến đều thờ vị thần là nữ, bà Thiên Hậu cũng được thờ tại đây.

Dịch giả Nguyễn Trọng Phấn dịch từ tạp chí Excursions et Reconnaissances xuất bản tại Sài Gòn vào năm 1882, qua đó cho thấy những mặt hàng từng qua thương cảng quốc tế Phố Hiến: “Vào tháng một năm 1636, giá tơ rất hạ ở Đàng Ngoài và chỉ có 45 lạng một tạ. Nhưng vì có ba chiếc mành Bồ Đào Nha đến hai chuyến, một chuyến vào cuối tháng một năm 1636 và một chuyến vào ngày 15 tháng hai 1637, nên giá tơ lại lên 60 lạng một tạ rồi. Chúa Trịnh đã thâu nhận số tiền bốn vạn lạng của người Bồ Đào Nha đem đến và hứa sẽ tìm đủ số tơ cho họ. Trong số bốn vạn lạng nói trên có ba mươi hòm tiền bạc Nhật Bản tiếng Hòa Lan gọi là Schuitjes hoặc Schuitgeld”.

William Dampier cũng đề cập về việc hàng gốm sứ của xứ Đàng Ngoài bị gốm sứ tinh xảo của Trung Hoa có mẫu mã đẹp hơn nên cạnh tranh khắp mọi nơi. Tuy nhiên ông cũng đề cập về việc thứ gốm sứ của Đàng Ngoài khi đưa qua Mã Lai bán cho Toàn quyền Bloom, ông này tiếp tục bán lại cho dân Mã Lai và kiếm được lợi nhuận lớn. Ông viết: “Ở Rackan trên vịnh Bengal sản phẩm này vẫn được yêu thích và bán khá chạy”.

Bảo tàng tỉnh Hưng Yên giới thiệu đang lưu giữ hơn 17.200 tài liệu, hiện vật phản ánh quá trình hình thành, phát triển của vùng đất, con người Hưng Yên trong suốt chiều dài phát triển lịch sử dân tộc. Khi vào thăm bảo tàng, chị Nguyễn Thị Tần giới thiệu khá sâu về Phố Hiến, trong đó có nhà hàng hải William Dampier. Vì dòng trích dẫn trong cuốn du ký của ông được in đậm bằng hàng chữ lớn trên tường bảo tàng. Ông qua đời ở Anh vào năm 1715, nhưng tên tuổi vẫn được ghi khắc ở một vùng đất này.

Đánh thức thương cảng

Nếu so với phố cổ Hội An, thương cảng Phố Hiến giờ đây gần như đã biến mất, thành phố khá bình lặng và giữa trưa thênh thang những con đường vắng. Nhưng cứ vào dịp đầu xuân, người dân ở khắp các tỉnh thành lân cận đổ về Phố Hiến để cầu tài, xin lộc, mượn tiền Bà Chúa Kho. Mãi gần đây, dự án đánh thức thương cảng Phố Hiến, trả lại cho nơi này hình ảnh quá khứ đã bắt đầu khởi động.

Kinh phí thực hiện dự án phục dựng lại Phố Hiến với tổng dự toán khoảng 25.000 tỷ đồng, đầu tư cho việc phục dựng 3.000 ngôi nhà cổ của Việt Nam, các thương điếm của thương nhân 12 nước từng đặt tại Phố Hiến như: Bồ Đào Nha, Anh, Pháp, Hà Lan, Xiêm, Lữ Tống, Mã Lai, Ấn Độ, Trung Quốc, Nhật Bản…

Những du khách đến Phố Hiến không có mục đích vay mượn tiền của Bà Chúa Kho thì thường đi thăm các di tích nổi tiếng vẫn còn hiện hữu như: Đình Hiến, chùa Chuông, Văn Miếu Xích Đằng. Trong văn miếu có 9 bia đá khắc tên 200 tiến sĩ khoa bảng. Phố Hiến là mảnh đất còn gặp với tên những danh nhân, tướng lĩnh, các nhà yêu nước nổi tiếng: Hoàng Hoa Thám, Triệu Quang Phục, Lê Hữu Trác, Phạm Ngũ Lão, Đoàn Thị Điểm…

Những người hoài cổ vẫn mơ Phố Hiến sẽ như Hội An để kể lại con đường giao thương tấp nập một thời. Giờ này, ước mơ vẫn chờ ngày thành hiện thực. Hội An được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa thế giới, lượng du khách quốc tế đạt gần 4,4 triệu lượt/năm 2024. Vì vậy đi trên Phố Hiến, tôi vẫn nhủ thầm, rồi một ngày nào đó, Phố Hiến cũng sẽ tái sinh trở lại.

Trúc Giang