Phòng chống rửa tiền trong các giao dịch tài sản mã hóa

TS. Lê Thị Thùy Vân, Phó viện trưởng Viện Chiến lược và Chính sách kinh tế - tài chính, Bộ Tài chính

Ngày 14/6/2025, Quốc hội đã thông qua Luật Công nghiệp công nghệ số, có hiệu lực từ 1/1/2026. Luật công nhận tài sản số, bao gồm tài sản ảo và tài sản tiền điện tử, không bao gồm chứng khoán, tiền fiat kỹ thuật số hay công cụ tài chính.

Luật này cũng yêu cầu các biện pháp bảo vệ an ninh mạng và chống rửa tiền phù hợp với các chuẩn mực quốc tế, một nỗ lực có thể nhằm giải quyết các mối quan ngại của Lực lượng đặc nhiệm hành động tài chính liên chính phủ (FATF).

Sự phát triển mạnh mẽ của tài sản mã hóa trên toàn cầu đặt ra cơ hội nhưng cũng đi kèm nhiều rủi ro đối với sự ổn định của hệ thống tài chính và sự phát triển của các nền kinh tế, đồng thời đặt ra thách thức cho công tác quản lý, giám sát đối với tài sản mã hóa. Trong đó, phòng chống rửa tiền đang dần trở nên phức tạp hơn do sự phát triển của công nghệ, đòi hỏi cơ quan quản lý phải tìm hiểu, tham khảo kinh nghiệm một số quốc gia đi trước và vận dụng linh hoạt vào thực tế.

Xu hướng rửa tiền trên thế giới

Trong những năm gần đây, các tài sản mã hóa có sự phát triển mạnh mẽ, với hàng loạt đồng tiền mới ra đời và mức độ phổ biến không ngừng được mở rộng khi số lượng người sử dụng cũng như tổng giá trị giao dịch ngày một tăng.

Theo Đạo luật MiCAR của EU, tài sản mã hóa là “đại diện kỹ thuật số của một giá trị hoặc một quyền có thể được chuyển giao, lưu trữ điện tử tạo lập trên công nghệ sổ cái phân tán hoặc công nghệ tương tự”.

Một số đồng tiền mã hóa điển hình, phổ biến hiện nay là Bitcoin, Ethereum, Litecoin

Về mặt kỹ thuật, có thể hiểu tài sản mã hóa là những đồng tiền điện tử được tạo ra bằng các thuật toán mã hóa sử dụng công nghệ chuỗi khối (Blockchain) để xác thực giao dịch. Đây là các đồng tiền phi tập trung, được giao dịch thông qua công nghệ xác thực ngang hàng (peer-to-peer) và không chịu sự quản lý, can thiệp của bất cứ cơ quan, tổ chức thứ ba nào (ví dụ ngân hàng, cơ quan nhà nước...). Một số đồng tiền mã hóa điển hình, phổ biến hiện nay là Bitcoin (BTC), Ethereum (ETH), Litecoin (LTC).

Theo thống kê của CoinMarketCap, tính đến tháng 5/2025, giá trị vốn hóa tài sản mã hóa toàn cầu ước đạt hơn 3.300 tỷ USD, với khoảng 15 triệu loại tài sản mã hóa. Tuy nhiên, cùng với sự gia tăng nhu cầu giao dịch trên toàn cầu, tài sản mã hóa bị lợi dụng để thực hiện các loại tội phạm về tài chính, trong đó đặc biệt là hành vi rửa tiền, bởi chúng nằm ngoài sự kiểm soát của chính phủ cũng như yếu tố ẩn danh người sử dụng.

Trong các đồng tiền mã hóa phổ biến, Bitcoin bị các đối tượng lợi dụng nhiều nhất. Khoảng 26% người sử dụng và gần một nửa (46%) các giao dịch tiền mã hóa Bitcoin có liên quan đến các hoạt động vi phạm pháp luật. Trong đó, các sàn giao dịch tập trung (Coinbase, Binance, Bithumb, FTX...) là kênh chủ yếu bị các đối tượng phạm tội lợi dụng để rửa tiền, bởi đây là nơi các đối tượng rút từ tiền điện tử thành tiền pháp định, với trên 60% lượng tiền mã hóa liên quan đến hoạt động bất hợp pháp được rửa thông qua các sàn giao dịch tập trung.

Kinh nghiệm ứng phó ở một số nước

Để ứng phó với xu hướng tăng lên của các hoạt động rửa tiền thông qua các giao dịch tiền kỹ thuật số, nhiều quốc gia trên thế giới đã xây dựng và hoàn thiện khung pháp lý để quản lý tiền kỹ thuật số và phòng chống rửa tiền. Hiện nay, pháp luật cũng như thực tiễn pháp lý của nhiều quốc gia như Nhật Bản, Hàn Quốc, Thái Lan, Mỹ, Anh, Singapore đã thừa nhận tiền kỹ thuật số là một loại tài sản, đồng thời đưa ra các quy định để quản lý, phòng chống rửa tiền thông qua các giao dịch tài sản mã hóa.

Tại Singapore, khung pháp lý quản lý tài sản số được đánh giá cao, vừa bảo vệ nhà đầu tư, vừa tuân thủ chặt chẽ các tiêu chuẩn tài chính quốc tế. Năm 2019, Singapore đã ban hành Đạo luật Dịch vụ thanh toán (PSA) để quản lý tài sản số. Theo đó, tài sản số được phân loại là mã thanh toán số (DPT), bao gồm các loại tiền mã hóa như Bitcoin và Ethereum. Các công ty Fintech cần tuân thủ các quy định và hồ sơ thủ tục thẩm định khách hàng (CDD) và xác minh danh tính khách hàng (KYC). Trong đó, thủ tục KYC gồm xác minh danh tính của khách hàng hoặc các cá nhân khác thay mặt họ và tạo hồ sơ khách hàng.

Tại Nhật Bản, năm 2016, Luật Dịch vụ thanh toán và Luật Chống chuyển tiền từ nguồn thu bất hợp pháp được sửa đổi đã đưa tài sản số đặt dưới sự quản lý, điều chỉnh của quy định pháp luật. Năm 2019, Nhật Bản tiếp tục sửa đổi, hoàn thiện các luật liên quan đến tài sản số để quản lý tốt hơn thị trường này, đồng thời tăng cường các quy định phòng chống rửa tiền. Theo đó, các công ty điều hành sàn giao dịch bị áp đặt mức quản lý tài sản mã hóa trên không gian mạng tối đa 5% trên tổng số tài sản số nhận từ người sử dụng, số còn lại sẽ được quản lý theo phương pháp ngoại tuyến (offline), có tính tin cậy cao.

Tại Hàn Quốc, tháng 6/2023, Ủy ban Dịch vụ Tài chính (FSC) đã thông qua một đạo luật mới nhằm bảo vệ người dùng tiền điện tử, minh bạch giao dịch và kỷ luật thị trường, có hiệu lực từ năm 2024. Cơ quan Tình báo Tài chính Hàn Quốc (KoFIU) quản lý hoạt động kinh doanh của các nhà cung cấp dịch vụ tài sản ảo (VASP). Nước này đưa ra các quy định về phòng chống rửa tiền và tài trợ khủng bố, buộc các VASP phải tuân thủ như chỉ định một nhân viên phụ trách báo cáo về rửa tiền (MLRO), tiến hành đánh giá rủi ro công ty rộng rãi, thực hiện thẩm định khách hàng, tiến hành sàng lọc xử phạt, thực hiện giám sát giao dịch.

Nỗ lực của Việt Nam

Theo báo cáo của Chainalysis (2024), Việt Nam xếp thứ 5 toàn cầu về sở hữu tiền số sau Ấn Độ, Nigeria, Indonesia và Mỹ. Trong khoảng thời gian từ tháng 7/2022 đến tháng 6/2023, dòng tiền điện tử và tài sản ảo vào Việt Nam đạt khoảng 120 tỷ USD và các nhà đầu tư trong nước thu về lợi nhuận gần 1,18 tỷ USD từ các khoản đầu tư tiền điện tử, đưa Việt Nam đứng thứ ba toàn cầu về lợi nhuận từ tiền điện tử, chỉ sau Mỹ (9,36 tỷ USD) và Anh (1,39 tỷ USD). Doanh số bình quân một người dùng (user) ở Việt Nam được duy trì ở mức cao, xấp xỉ 123,5 USD/user trong giai đoạn 2017 - 2020, tăng lên 209,8 USD năm 2021, sau đó giảm xuống 50 - 80 USD trong giai đoạn 2022 - 2024.

Trên thực tế, Luật Đầu tư năm 2020 (Điều 6) không quy định cấm đối với “hoạt động tổ chức kinh doanh tài sản mã hóa, tài sản ảo, tiền ảo”. Bên cạnh đó, hoạt động này không thuộc danh mục ngành nghề hạn chế tiếp cận thị trường đối với nhà đầu tư nước ngoài. Khoảng trống pháp lý đó khiến nhiều tổ chức, cá nhân lợi dụng để thực hiện các hoạt động đa cấp, lừa đảo, rửa tiền thời gian qua.

Trong bối cảnh Việt Nam bị FATF đưa vào danh sách xám các nước cần tăng cường phòng chống rửa tiền, trong đó có tiền mã hóa, ngày 23/2/2024, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Kế hoạch hành động quốc gia thực hiện cam kết của Chính phủ Việt Nam về phòng chống rửa tiền, tài trợ khủng bố và tài trợ phổ biến vũ khí hủy diệt hàng loạt tại Quyết định số 194/QĐ-TTg. Trong đó, Bộ Tài chính được giao chủ trì Hành động 6: “Xây dựng khung pháp lý để cấm hoặc điều chỉnh đối với tài sản ảo và các tổ chức cung ứng dịch vụ tài sản ảo, đồng thời chứng minh việc thực thi các quy định bao gồm các biện pháp đảm bảo tuân thủ trước tháng 5/2025”.

Tại Chỉ thị số 05/CT-TTg ngày 1/3/2025 của Thủ tướng Chính phủ về các nhiệm vụ, giải pháp trọng tâm, đột phá thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, Bộ Tài chính được giao chủ trì, phối hợp với Ngân hàng Nhà nước xây dựng khung pháp lý thúc đẩy phát triển tài sản số, tiền kỹ thuật số một cách lành mạnh.

Công điện số 22/CĐ-TTg ngày 9/3/2025 của Thủ tướng Chính phủ và Thông báo số 81/TB-VPCP ngày 6/3/2025 của Văn phòng Chính phủ đã giao Bộ Tài chính khẩn trương hoàn thiện hồ sơ dự thảo Nghị quyết thí điểm của Chính phủ quản lý các hoạt động liên quan đến tài sản mã hóa.

Việc triển khai thí điểm phát hành và giao dịch tài sản mã hóa là chủ trương phù hợp với điều kiện thực tiễn tại Việt Nam hiện nay, đồng thời là cơ sở để tổng kết, đánh giá nhằm xây dựng khung pháp lý chính thức về việc phát hành và giao dịch tài sản mã hóa đảm bảo tính khả thi.

Để tăng cường hiệu quả của công tác phòng chống rửa tiền, Luật Phòng, chống rửa tiền cần sửa đổi, bổ sung theo hướng bao quát tất cả lĩnh vực có thể diễn ra hoạt động rửa tiền, đặc biệt chú trọng bổ sung quy định về giao dịch tiền ảo, tài sản ảo, cho vay ngang hàng.

Luật Phòng, chống rửa tiền 2022 đã có hiệu lực từ 1/3/2023 nhưng còn thiếu những quy định điều chỉnh các giao dịch liên quan đến tiền ảo, tài sản ảo, cho vay ngang hàng. Việc hoàn thiện khung khổ pháp lý về phòng chống rửa tiền và tài trợ khủng bố cần tham khảo các thông lệ quốc tế tốt, đặc biệt lưu ý đến các hướng dẫn của FATF. Việt Nam cũng có thể tham khảo kinh nghiệm của một số quốc gia khác, chẳng hạn như Hàn Quốc, trong việc định nghĩa thế nào là nhà cung cấp dịch vụ tài sản ảo, các yêu cầu về phòng chống rửa tiền và tài trợ khủng bố mà các nhà cung cấp dịch vụ tài sản ảo cần tuân thủ.

Một số vấn đề khác cần được quan tâm như bổ sung quy định trong Luật Thương mại, Luật Thuế thu nhập cá nhân, Luật Thuế giá trị gia tăng, Luật Thuế thu nhập doanh nghiệp theo hướng cấm hoặc hạn chế sử dụng tiền mã hóa trong các giao dịch hàng hóa, dịch vụ. Bổ sung quy định trong Luật Doanh nghiệp, Luật Đầu tư hoặc các văn bản hướng dẫn theo hướng cấm hoặc hạn chế đầu tư, góp vốn, kinh doanh tiền mã hóa. Bổ sung quy định trong Bộ luật Hình sự, Luật Phòng, chống rửa tiền, Luật Giao dịch điện tử, Luật Ngân hàng Nhà nước Việt Nam về tiến hành điều tra khi có dấu hiệu chuyển tiền lớn nghi có dấu hiệu liên quan đến chuyển tiền pháp định thành tiền mã hóa hoặc ngược lại. Bộ luật Hình sự cần quy định hành vi rửa tiền thông qua công nghệ cao, sử dụng tiền ảo, tài sản ảo là một tội danh. Việc chỉ coi đây là tình tiết tăng nặng là chưa đủ sức răn đe và ngăn chặn hiệu quả hành vi phạm tội.

Bên cạnh đó, tính chất ẩn danh, xuyên biên giới, phi tập trung của tài sản mã hóa khiến việc xây dựng khung pháp lý quản lý các sàn giao dịch đặt ra yêu cầu phức tạp về việc quản trị rủi ro. Do đó, cần có các quy định về quy trình thẩm định khách hàng và xác minh danh tính khách hàng. Đồng thời, thực hiện đào tạo các tổ chức tài chính và nhân viên của các tổ chức này về phòng chống rửa tiền và tài trợ khủng bố.

Ngoài ra, trong bối cảnh các thủ đoạn rửa tiền và tài trợ khủng bố ngày càng trở nên tinh vi hơn nhờ công nghệ, các biện pháp phòng chống cũng cần phải ứng dụng các công nghệ hiện đại như trí tuệ nhân tạo (AI) nhằm đối phó với các thủ đoạn này. Kinh nghiệm của Singapore là một tham khảo tốt cho Việt Nam trong việc ứng dụng các thành tựu công nghệ nhằm phát hiện và ngăn chặn các giao dịch đáng ngờ một cách nhanh chóng và hiệu quả hơn, chẳng hạn như sử dụng công nghệ học máy, phân tích dữ liệu, AI trong việc xử lý dữ liệu và thông tin.

TS. Lê Thị Thùy Vân / Theo Đặc san Toàn cảnh Ngân hàng 2025