'Phù du là danh từ hay tính từ?'

Phù du 蜉蝣 là từ Việt gốc Hán, được Hán ngữ đại từ điển giảng 4 nghĩa:

Tên một loại côn trùng. Ấu trùng sống trong nước, khi trưởng thành có màu lục nâu, bốn cánh, vòng đời cực ngắn.

Ví sự sống bé nhỏ, ngắn ngủi.

Ví kẻ nông nổi, thiển bạc; hoặc văn từ phù phiếm.

Như “浮蟻 ” – bọt nổi trên mặt rượu.

Trong tiếng Việt, phù du theo nghĩa gốc là danh từ. Ví dụ: Người đời như bóng phù du/ Sớm còn tối mất công phu lỡ làng; Kiến bò miệng chén bao lâu/ Phù du lướt gió, kiến bâu miệng hùm - Ca dao). “Phù du” ở đây chỉ loài côn trùng có vòng đời ngắn ngủi và nó được đem ra để ví với cuộc đời con người.

Tuy nhiên, theo nghĩa chuyển, thì phù du lại là tính từ với nghĩa ngắn ngủi, tạm bợ, không gắn trực tiếp với con phù du nữa. Ví dụ: Người đời như cảnh phù du/ Sớm còn tối mất công phu lỡ làng - Ca dao; Ba vạn sáu ngàn ngày là mấy/ Cảnh phù du trông thấy mà đau - Cung oán ngâm khúc; Ba vạn sáu ngàn ngày là mấy/ Cảnh phù du trông thấy cũng nực cười - Cao Bá Quát).

Vì sao Chương trình lại đưa ra câu hỏi “Phù du là danh từ hay tính từ?” và đáp án của Chương trình là “danh từ”? Theo chúng tôi, có lẽ người làm chương trình đã căn cứ vào cuốn Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê chủ biên, bản Viện Ngôn ngữ). Đây là cuốn từ điển Vua Tiếng Việt dùng để tham khảo và luôn đem ra giới thiệu với khán giả mỗi tuần lên sóng. Mục “phù du”, từ điển này chỉ giảng duy nhất nghĩa gốc: “d. Sâu bọ cánh màng có ấu trùng sống ở nơi nước chảy, dạng trưởng thành chỉ sống trong một thời gian rất ngắn trên không”.

Tuy nhiên, chúng tôi lại phải nhắc lại rằng, với một từ ngữ nào đó, nếu từ điển không thu thập, không có nghĩa là trong thực tế không có; và cuốn từ điển này không có, không có nghĩa là mọi cuốn từ điển khác cũng không có.

Về phương diện thực tế, thì “phù du” ở vị trí tính từ đã được chúng tôi dẫn chứng trên đây. Điều đó cho thấy tính từ phù du mặc nhiên tồn tại trong đời sống ngôn ngữ mà không cần biết từ điển có ghi nhận hay không.

Về phương diện từ điển học, cuốn Từ điển tiếng Việt mà Vua Tiếng Việt dùng để tham khảo không ghi nhận “phù du” với vai trò là tính từ, nhưng nhiều cuốn khác thì ghi nhận rất rõ ràng cả “danh từ” và “tính từ”, thậm chí là cả ở vị trí “động từ”:

- Đại từ điển tiếng Việt (Nguyễn Như Ý chủ biên) mục “phù du” giảng hai nghĩa: “I dt. Sâu bọ nhỏ, có cánh bay được, sống ở dưới nước thời gian rất ngắn. • II tt. Ngắn ngủi (cuộc đời): Cảnh phù du trông thấy mà đau (Cung oán ngâm khúc)”.

- Việt Nam tự điển (Lê Văn Đức): “phù du • đt. Đi chơi phiếm. • dt. (động): Con vờ, loại côn - trùng có cánh hay đậu trên mặt nước chỉ sống trong vài giờ: Kiến bò miệng chén bao lâu, Phù - du lướt gió, ruồi bu miệng hùm (CD). • tt. (B) Ngắn - ngủi, trong chốc - lát: Cảnh phù - du, kiếp phù - du, phút phù - du”.

Như vậy, đáng ra câu hỏi phải là: Trong nghĩa gốc, “phù du” thuộc từ loại nào?; hoặc Trong câu “Người đời như bóng phù du”, thì “phù du” là danh từ hay tính từ?.v.v. Còn đưa ra câu hỏi “Phù du là danh từ hay tính từ?” mà không gắn với ngữ cảnh, thì đây là một câu hỏi sai nên trả lời là “danh từ” hay “tính từ” đều không chính xác.

Mẫn Nông (CTV)