Rác thải điện lạnh, mối nguy khó lường

Từ tiện nghi đến… mầm họa

Gia đình chị Nguyễn Thị Lan (phường Cầu Giấy) vừa quyết định thay chiếc tủ lạnh đã dùng hơn chục năm bằng một mẫu mới tiết kiệm điện hơn. Chiếc tủ cũ, dù vẫn còn chạy được, được bán lại cho một người thu mua đồng nát với giá 300.000 đồng. “Bán đi vừa gọn nhà lại có thêm chút tiền, chứ giữ lại cũng không biết làm gì. Họ đến tận nơi chở đi, tiện cho mình quá rồi” - chị Lan chia sẻ. Câu chuyện của chị Lan là một lát cắt vô cùng phổ biến trong đời sống đô thị hiện nay. Nhưng ít ai biết rằng, hành trình nguy hại của chiếc tủ lạnh cũ sau khi rời khỏi nhà mới thực sự bắt đầu. Theo chân anh Hùng - người thu mua chiếc tủ, đến một bãi tập kết tự phát ở ngoại thành. Tại đây, hàng chục chiếc tủ lạnh, điều hòa, máy giặt cũ nằm ngổn ngang, chờ được “xẻ thịt”. Những bộ phận có giá trị như đồng, nhôm, sắt được phân loại để bán lại. Phần còn lại, gồm vỏ nhựa, tấm xốp cách nhiệt dày cộp và các bảng mạch điện tử, bị vứt thành một đống lớn, chờ ngày được mang đi chôn lấp hoặc đốt bỏ. Hành trình của một thiết bị tiện nghi đã kết thúc trong vai trò một mầm họa cho môi trường. Câu chuyện của chiếc tủ lạnh nhà chị Lan cũng là câu chuyện chung của hàng triệu thiết bị điện lạnh đang bị thải bỏ mỗi năm trên khắp cả nước. Vòng luẩn quẩn này đang âm thầm tạo ra gánh nặng khổng lồ cho hệ sinh thái.

“Xác” tủ lạnh cũ hỏng bị vứt bỏ chỏng trơ ven đường 70, đoạn qua địa phận phường Xuân Phương, TP Hà Nội cùng với nhiều loại rác thải khác. Ảnh: Nguyễn Quý

Theo các báo cáo mới nhất, lượng rác thải điện tử toàn cầu đã đạt 62 triệu tấn vào năm 2024, với thiết bị điện lạnh chiếm tỷ lệ đáng kể và dự kiến tăng lên 82 triệu tấn vào năm 2030. Tại Việt Nam, con số này cũng đang tăng vọt, đòi hỏi các giải pháp lâu dài dựa trên kinh tế vòng tròn để giảm thiểu tác hại. Không chỉ đơn thuần là vấn đề số lượng, rác thải điện lạnh còn mang theo nhiều mối nguy hiểm khó lường. Nhiều thành phần trong các thiết bị điện lạnh như khí freon, thủy ngân, chì, cadimi luôn tồn tại trong các bộ phận tủ lạnh, điều hòa và ti vi hỏng. Khi không được xử lý đúng cách, những chất độc hại này dễ dàng phát tán ra môi trường, gây ô nhiễm đất, nước và không khí. Các chuyên gia môi trường nhận định, rác thải điện lạnh không chỉ làm tăng gánh nặng cho hệ thống xử lý rác hiện nay mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe cộng đồng, đặc biệt với người lao động thu gom, phân loại rác thủ công, dễ tiếp xúc với các chất độc hại. Bên cạnh đó, khí nhà kính phát sinh từ rác thải điện lạnh cũng là yếu tố làm gia tăng biến đổi khí hậu, tạo ra vòng luẩn quẩn khó giải quyết.

Khó khăn trong thu gom và xử lý

Dù hiện nay, phần nhiều những chiếc tủ lạnh cũ vẫn được thu mua và tái chế nhưng trên thực tế, quá trình thực hiện công việc này còn rất nhiều bất cập. Đa phần rác thải này chưa được thu gom triệt để mà thường bị thải trực tiếp ra môi trường hoặc xử lý thủ công, không đúng quy chuẩn, dẫn đến tình trạng ô nhiễm ngày càng trầm trọng hơn, gây khó khăn cho việc khắc phục về lâu dài. Luật Bảo vệ Môi trường 2020 đã đưa vào quy định về Trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR), có hiệu lực từ tháng 1/2022.

Theo đó, các DN sản xuất, nhập khẩu các sản phẩm điện, điện tử, điện lạnh phải chịu trách nhiệm thu hồi và xử lý sản phẩm thải bỏ của mình. Đây được xem là một công cụ chính sách tiên tiến, là chìa khóa để giải quyết bài toán rác thải điện tử nói chung và điện lạnh nói riêng. Tuy nhiên, sau hơn 2 năm có hiệu lực, việc thực thi EPR trong lĩnh vực điện lạnh vẫn còn rất mờ nhạt. Chính sách đã có, nhưng để đi vào cuộc sống cần có những thông tư hướng dẫn cụ thể, quy định rõ lộ trình, tỷ lệ thu hồi bắt buộc, và cơ chế tài chính vận hành. Đây là một chuỗi phức tạp, đòi hỏi sự phối hợp đồng bộ giữa cơ quan quản lý, DN và người dân. Các cơ quan quản lý, hoạch định chính sách vẫn đang trong quá trình xây dựng các văn bản dưới luật để sớm đưa chính sách vào thực tiễn.

GS.TS Đặng Kim Chi - nguyên Phó Viện trưởng Viện Khoa học và Công nghệ Môi trường (Đại học Bách khoa Hà Nội) cho biết, đa số các chất thải điện tử hiện nay đều được đưa về các làng nghề Việt Nam để phân loại, tái chế... Hoạt động an toàn lao động ở các cơ sở là rất thấp. Chuyên gia nhấn mạnh, việc thu gom và xử lý rác thải điện tử cần phải được thực hiện một cách bài bản và có sự phối hợp chặt chẽ giữa các bên liên quan. “Việc này đòi hỏi cả địa phương, chính quyền địa phương, chính sách từ trên xuống dưới phải có sự thống nhất, đồng bộ giữa việc khuyến khích, giải thích cho người dân việc phân loại. Việc bảo vệ môi trường phải do chính người dân tại địa phương ấy tự giác thực hiện thì mới hiệu quả” - GS. TS Đặng Thị Kim Chi nhận định.

Nhìn ra thế giới, nhiều quốc gia đã giải quyết thành công bài toán này. Tại Nhật Bản, người tiêu dùng phải trả một khoản phí khi thải bỏ thiết bị cũ và các nhà sản xuất có nghĩa vụ pháp lý phải thu hồi và đưa đến các nhà máy tái chế đúng chuẩn. Tại Liên minh châu Âu (EU), Chỉ thị về rác thải thiết bị điện và điện tử (WEEE) đã thiết lập một hệ thống thu gom và tái chế quy mô lớn, đặt ra các mục tiêu thu gom rõ ràng cho từng quốc gia. Rõ ràng, để tháo gỡ nút thắt này, không thể chỉ trông chờ vào nỗ lực đơn lẻ của DN. Cần một lời giải tổng thể dựa trên nguyên tắc kinh tế tuần hoàn, nơi rác thải được xem là tài nguyên.

Theo các chuyên gia, trước hết, Nhà nước cần nhanh chóng hoàn thiện hành lang pháp lý cho EPR, ban hành các cơ chế khuyến khích, ưu đãi về thuế, đất đai để thu hút đầu tư vào lĩnh vực tái chế công nghệ cao. Song song với đó, các nhà sản xuất cần chủ động hợp tác với nhau và với các nhà phân phối để xây dựng các điểm thu hồi thuận tiện cho người dân. Các chương trình trợ giá, khuyến mãi khi người dùng mang sản phẩm cũ đến điểm thu hồi đúng quy định sẽ là đòn bẩy hiệu quả để thay đổi thói quen “bán ve chai”.

Sản xuất các thiết bị điện lạnh xanh, bền vững với vật liệu thân thiện môi trường và công nghệ tiết kiệm năng lượng cũng là bước tiến cần tiếp tục khuyến khích nhằm giảm lượng rác thải trong tương lai. Các nhà sản xuất đang nghiên cứu và phát triển dòng sản phẩm ít chứa chất độc hại và có thể tái chế dễ dàng hơn. Và quan trọng hơn cả là nâng cao nhận thức cộng đồng. Mỗi người dân cần hiểu rằng, việc xử lý một chiếc tủ lạnh cũ không đơn thuần là “bán đi cho gọn nhà”, mà là một hành động có trách nhiệm với môi trường sống của chính mình và thế hệ tương lai.

Quý Nguyễn