Sân khấu thử nghiệm: Hành trình sáng tạo lâu dài

Trong khuôn khổ Liên hoan Quốc tế Sân khấu thử nghiệm lần VI - năm 2025, ngày 27-11, một hội thảo được tổ chức nhằm tập trung làm rõ xu hướng đổi mới hình thức dàn dựng. Thực tế, sân khấu đương đại ngày càng rời xa lối kể chuyện truyền thống để hướng đến trải nghiệm trực tiếp, mang tính thị giác, thể chất và đa phương tiện.

Không chạy theo hiệu ứng bề nổi

Nhiều ý kiến từ các tham luận và trao đổi tại hội thảo nhấn mạnh việc thử nghiệm trên sân khấu không phải là chạy theo cái lạ hay hiệu ứng bề nổi, mà là một quá trình tư duy nghiêm túc, lâu dài. Trong đó, phải tìm được sự đồng điệu giữa bản sắc văn hóa và ngôn ngữ nghệ thuật mới.

Vở kịch hình thể “The Universe” của Đoàn Theatre Lab Production (Mông Cổ)

Vì thế, Liên hoan Quốc tế Sân khấu thử nghiệm không chỉ là một chuỗi biểu diễn mà còn thực sự trở thành "phòng thí nghiệm mở" cho sân khấu Việt Nam trong hành trình đổi mới và hội nhập.

Theo nhà báo Nguyễn Thế Khoa - Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu Bảo tồn và Phát huy văn hóa dân tộc, Tổng Biên tập Tạp chí Văn Hiến, Trưởng Ban Hội thảo Liên hoan Quốc tế Sân khấu thử nghiệm lần VI - năm nay, nhiều đoàn đưa đến những mô hình thử nghiệm đã được kiểm chứng tại các festival lớn trên thế giới và vẫn giữ rõ bản sắc văn hóa của mình. Các khuynh hướng thử nghiệm về sân khấu vật lý, phi ngôn từ, thị giác, kết hợp công nghệ - đa phương tiện… cho thấy sàn diễn ngày nay ngoài kể chuyện còn tạo ra không gian cảm nhận, nơi khán giả "tham dự" chứ không chỉ "quan sát".

Các nhà chuyên môn đều thừa nhận vở "The Universe" của Đoàn Theatre Lab Production (Mông Cổ) đã tạo được ấn tượng lại liên hoan. Tác phẩm khai thác kịch vật lý kết hợp tư duy triết học cổ đại Hy Lạp, lấy cảm hứng từ hình tượng Prometheus, đặt con người vào cuộc đối thoại với các yếu tố tự nhiên, giữa ánh sáng và bóng tối, giữa sáng tạo và hủy diệt.

Các nhà nghiên cứu đánh giá đây là mô hình thử nghiệm tiêu biểu, khi ngôn ngữ cơ thể và không gian trở thành "tư duy bằng hình ảnh", thay thế lời thoại. Điều đó cũng mở ra những gợi ý cho sân khấu Việt Nam trong việc kết hợp yếu tố truyền thống với tinh thần hiện đại.

Ở một hướng thử nghiệm khác, Đoàn Việt kịch TP Thụy An (Chiết Giang - Trung Quốc) với vở "Tỳ bà ký" cho thấy khả năng đổi mới ngay trên nền tảng truyền thống. Câu chuyện về Thái Bá Giai - Triệu Ngũ Nương dù đã cũ nhưng được làm mới bằng ngôn ngữ hình thể, âm nhạc và tiết tấu sân khấu tối giản, giàu tính biểu tượng.

Đây được xem là ví dụ tiêu biểu của việc làm mới yếu tố truyền thống, khi giá trị cổ điển không bị phá bỏ mà được tái sinh bằng các thủ pháp dàn dựng sân khấu đương đại.

Tìm tòi, sáng tạo

Đề cập một vấn đề của sân khấu thử nghiệm Việt Nam nhiều năm qua - nhầm lẫn giữa "lạ hóa hình thức" và "đổi mới tư duy", PGS-TS Nguyễn Thị Minh Thái nhấn mạnh: "Không nên chạy theo hình thức lạ, mà cần tìm sự đồng điệu giữa bản sắc và ngôn ngữ mới".

Trong không ít vở diễn gắn mác "thử nghiệm", yếu tố "lạ" chỉ dừng lại ở việc "bẻ" bố cục không gian, pha trộn phục trang - đạo cụ dị biệt hay cố tình phá cấu trúc tự sự, song thiếu hệ giá trị nội tại nâng đỡ. Khi không có nền tảng văn hóa - thẩm mỹ bên trong, yếu tố "lạ" ấy dễ trở thành hiệu ứng thị giác, chứ không phải kết quả của một quá trình tư duy nghệ thuật.

Trong bối cảnh đó, các đoàn nước ngoài tham dự Liên hoan Quốc tế Sân khấu thử nghiệm lần VI đã mang đến thông điệp quan trọng: Bản sắc không phải để "trang trí" mà để "dịch" sang ngôn ngữ khác.

Tham dự liên hoan, các đơn vị nghệ thuật tại TP HCM với những vở diễn: "Ảo quan" (Nhà hát Kịch Sân khấu nhỏ), "Hồn thơ ngọc" (Trường ĐH Sân khấu - Điện ảnh), "Sơn hà" (Sân khấu Sen Việt), "Nguyệt hạ" (Sân khấu Hồng Vân)... đã thử nghiệm cách dàn dựng mới trong tâm thế tìm tòi, sáng tạo, để sau đó vẫn bán được vé.

TS Nguyễn Thị Thanh Vân, Trường ĐH Sân khấu Điện ảnh Hà Nội, nhìn nhận: Thử nghiệm đúng nghĩa phải bắt đầu từ việc hiểu rõ bản sắc của chính mình, rồi mới đối thoại được với cái mới. Nếu không có bản sắc thì mọi sự "đồng điệu" chỉ là việc vay mượn bề nổi.

Đừng chỉ "nhấn nút hiệu ứng"

Theo NSND Tống Toàn Thắng, Giám đốc Liên đoàn Xiếc Việt Nam, nên xem việc thử nghiệm như một quá trình tư duy lâu dài, chứ không phải chỉ là "nhấn nút hiệu ứng" trên sân khấu. Với tư duy này, nhiều đoàn luôn tìm tòi, sáng tạo chứ không mang tâm lý chuẩn bị vở diễn cho kịp một kỳ liên hoan, một cuộc thi.

"Việc "nhấn nút hiệu ứng" - sử dụng đa phương tiện, phá cấu trúc tuyến tính… - có thể tạo được cảm giác mới. Thế nhưng, nếu thiếu chiều sâu tư duy, nó chỉ dừng lại ở kỹ thuật chứ chưa là ngôn ngữ nghệ thuật" - NSND Tống Toàn Thắng nhấn mạnh.

Thực tế, không ít vở diễn giới thiệu tại liên hoan sân khấu thử nghiệm lần này từng tham dự nhiều festival quốc tế. Điều đó cho thấy mỗi sự lựa chọn về hình thức trên sân khấu đều là kết quả của một quá trình suy nghĩ - thử nghiệm - điều chỉnh - hệ thống hóa, gắn với hành trình sáng tạo lâu dài của đạo diễn và nghệ sĩ; chứ không phải chỉ là dự án để góp mặt tại một liên hoan.

Điều đó cũng đặt ra chuẩn mực cho sân khấu Việt Nam: Khi theo đuổi việc thử nghiệm thật sự thì phải chứng minh được quá trình tư duy, chứ không chỉ đưa ra "thành phẩm lạ". Vì thế, nhiều nhà chuyên môn nhận định Liên hoan Quốc tế Sân khấu thử nghiệm như "phòng thí nghiệm mở". Với nghệ sĩ Việt Nam, liên hoan không chỉ là nơi trình diễn mà còn là dịp để họ thay đổi tâm thế, từ mặc cảm sang đối thoại.

Không gian thử nghiệm không là nơi "trình diễn một chiều". Các đoàn quốc tế không đến để áp đặt hay khoe kỹ thuật, mà cùng thử nghiệm trong một bối cảnh cụ thể tại Việt Nam, với khán giả Việt Nam. Trong quá trình ấy, nghệ sĩ Việt Nam trở thành đối tác. Liên hoan cũng trở thành chất xúc tác để kích hoạt chu trình nghe - nhìn - nghĩ - thử.

Nhận định Liên hoan Quốc tế Sân khấu thử nghiệm như "phòng thí nghiệm mở" còn mang hàm ý không tồn tại một mô hình thử nghiệm chuẩn để sao chép. Điều quan trọng là tinh thần dám thử, dám tự chất vấn: mô hình nào phù hợp điều kiện sân khấu Việt Nam, với khán giả và bản sắc Việt? Thử nghiệm sân khấu không phải là phong trào ngắn hạn, mà là chiến lược thích ứng lâu dài của sân khấu Việt Nam trước làn sóng cạnh tranh từ các loại hình giải trí nghe nhìn hiện đại.

Bài và ảnh: Thanh Hiệp