'Sếp của tôi là một cái máy'

Khoảng chục người vội vã quẹt thẻ để vào tòa nhà công ty trốn những cơn gió lạnh buốt đêm muộn ở Thượng Hải (Trung Quốc). Họ đang cười đùa vui vẻ với nhau, bỗng đột nhiên tất cả im bặt khi bước vào thang máy lên tầng.

Một chàng trai cố gắng gợi tiếp câu chuyện hồi nãy nhưng nhanh chóng bị chặn lại bởi ánh nhìn nghiêm nghị của đồng nghiệp.

Một nam nhân viên ở Thượng Hải (Trung Quốc) tháng 8/2020. Ảnh: Bloomberg.

“Camera của thang máy được kết nối với hệ thống tự động hóa văn phòng (OA) và có thiết bị ghi âm. Đáng lẽ, thông tin này phải được bảo mật nhưng một người bạn ở phòng nhân sự đã tiết lộ với tôi”, một kỹ sư cấp cao thì thầm sau khi bước ra khỏi thang máy.

Nhóm nhân viên này chẳng tự nguyện đến, mà cũng không bị ban lãnh đạo triệu tập. Lý do khiến họ đến công ty trong buổi đêm tháng 12 lạnh giá là bởi hệ thống OA.

“Ngày 14/12, nó đột nhiên đưa ra một hạng mục cần hoàn thành vào ngày 16/12. Thế là chúng tôi phải tức tốc hoàn thành. Nếu không nộp đúng hạn, nhân viên sẽ bị trừ ít nhất 30% tiền lương tháng”, chàng kỹ sư cho biết.

Gián tiếp ép làm thêm giờ

Theo các nhà phát triển, hệ thống OA có năng lực học hỏi nhanh chóng, mạnh mẽ, có thể tự động phân công nhiệm vụ cho các nhóm phù hợp ở giai đoạn khác nhau của dự án. Thậm chí, nó có khả năng “cải thiện hiệu quả làm việc của nhân viên” thông qua sự kết hợp giữa camera giám sát và dập thẻ.

Tuy nhiên, các nhân viên công ty nói rằng việc được quản lý bởi hệ thống thông minh chẳng vui vẻ gì. Trái lại, họ gọi OA là “thứ vô nhân đạo”.

“Đôi khi, chúng tôi bị ép buộc làm thêm giờ ngay cả khi không cần thiết, đến mức phải đến công ty vào cuối tuần chỉ để dập thẻ. Nếu không, chúng tôi sẽ bị trừ vào lương hiệu suất làm việc”.

Ban đầu, người kỹ sư cấp cao không hiểu thuật toán “ngu ngốc” này. Nhưng dần dần, anh tin rằng mình đã hiểu được mục đích của hệ thống OA. “Ban lãnh đạo không muốn trực tiếp bắt chúng tôi làm thêm giờ nên sử dụng máy móc để truyền đạt thay”, anh khẳng định.

Trước sự phân công công việc “vô lý”, một vài nhân viên đã gặp ban giám đốc để trình bày vấn đề. Thế nhưng, các lãnh đạo không có động thái giải quyết nó ngay, mặc dù họ thừa nhận “hệ thống có vài điểm trục trặc”.

Đáng chú ý, công ty công nghệ thông tin ở Thượng Hải này không phải trường hợp duy nhất.

Ngày càng nhiều công ty Trung Quốc lựa chọn phần mềm để quản lý văn phòng thay vì con người. Ảnh: EyeEm.

Phần mềm quản lý văn phòng ngày càng chiếm lĩnh tại các nơi làm việc ở xứ tỷ dân. Chính phủ Trung Quốc - tin tưởng vào giải pháp kỹ thuật số - thậm chí còn hỗ trợ các công ty thực hiện chuyển đổi 4.0.

Dữ liệu từ Sách trắng Nghiên cứu Quản lý Kỹ thuật số Mua sắm Doanh nghiệp Trung Quốc năm 2020 của công ty nghiên cứu thị trường iResearch cho thấy thị trường cho các công cụ quản lý kỹ thuật số ở xứ tỷ dân đã tăng từ 7,08 tỷ NDT (tương đương 1 tỷ USD) vào năm 2017 lên 11,24 tỷ NDT vào năm 2019. Dự kiến, con số này sẽ chạm mốc 20 tỷ NDT vào năm 2021.

Các công ty, tập đoàn thường sử dụng hệ thống OA để theo dõi năng suất nhân viên, quản lý khối lượng công việc của họ và giảm chi phí quản lý.

Tuy nhiên, các phần mềm này khiến nhân viên không có khả năng đưa ra sáng kiến cá nhân. Họ buộc phải làm theo lệnh của OA, nếu không sẽ bị trừ lương. Sự máy móc quá mức khiến cho quan hệ giữa con người với nhau trở nên căng thẳng hơn bao giờ hết.

“Những thứ chúng tôi quen thuộc đang dần trở nên xa lạ”, một nhân viên văn phòng chia sẻ với Sixth Tone.

Người quản lý bị lãng quên

Trong hoạt động quản lý kinh doanh truyền thống, khi nhiệm vụ mới được giao cho một bộ phận, trưởng bộ phận sẽ chia nó thành các mục riêng lẻ để nhân viên hoàn thành.

Người này cũng có tiếng nói quyết định trong việc tuyển dụng, lên lịch công tác và đánh giá hiệu suất. Tuy nhiên, các công cụ quản lý kỹ thuật số tước đi thẩm quyền này của họ.

Một giám sát phân xưởng tại nhà sản xuất điện tử thuộc sở hữu của Mỹ ở tỉnh Giang Tô chứng kiến sự thay đổi đáng kể trong công việc của mình.

Người quản lý bị các nhân viên lãng quên, thiếu tôn trọng do mất quyền hành. Ảnh: People Visual.

Suốt nhiều năm, anh vốn quen thuộc với nhịp độ làm việc 12 tiếng: bắt đầu lúc 7h30 và kết thúc vào 20h cùng ngày. Sau đó, anh giao ca cho người giám sát ca đêm và lên xe tuyến của công ty để trở về nhà.

Vào mùa tuyển dụng tháng 4 mỗi năm, người giám sát này thường sẽ đưa ra quyết định cuối cùng trong việc tuyển nhân công vào phân xưởng. Anh cũng chịu trách nhiệm quản lý, hướng dẫn, đào tạo và đánh giá hiệu suất của các công nhân hàng ngày.

Những người bà con dưới quê thường xuyên nhờ vả anh xin việc giùm con cái họ, cũng như các công nhân, kỹ thuật viên “bí mật” năn nỉ anh nhẹ tay trong việc đánh giá hiệu suất làm việc và xin nghỉ phép.

Năm 2019, tầm ảnh hưởng của vị trí giám sát phân xưởng đột nhiên sụp đổ khi công ty cho ra mắt hệ thống quản lý “thông minh”. Nó gồm 20 camera được lắp đặt khắp phân xưởng nhằm theo dõi thông tin, giám sát hiệu quả công việc của tất cả nhân công và hệ thống chấm công điện tử.

Nếu hoàn thành công việc được giao trong khoảng thời gian lâu hơn OA dự tính, công nhân sẽ bị khấu trừ thẳng vào tiền lương. Ngược lại, ai làm vượt khối lượng công việc được giao thì sẽ được khen thưởng.

Ngoài ra, công nhân sẽ phải quẹt thẻ nếu muốn ra ngoài đi vệ sinh. Nếu họ vắng mặt quá 15 phút, hệ thống OA sẽ ghi nhận và báo cáo cấp trên.

Mặc dù công ty khẳng định rằng “người giám sát sẽ đưa ra quyết định cuối cùng về đánh giá hiệu suất”, quản lý phân xưởng tin rằng anh ta đã hoàn toàn mất quyền kiểm soát đối với nhân viên của mình.

Ban lãnh đạo tin rằng máy móc không phạm sai lầm và tin vào kết quả đánh giá hiệu suất của hệ thống OA. Ảnh: Bloomberg.

Chỉ sau một năm hệ thống OA được đưa vào hoạt động, ngày càng ít người quan tâm đến vị giám sát phân xưởng. Mối quan hệ thân thiết một thời giữa anh và các công nhân ngày một phai mờ.

Trước đây, anh luôn quan tâm đến các công nhân gặp sự cố gia đình, thậm chí đồng ý cho phép họ nghỉ nửa ngày để lo liệu chuyện nhà cửa mà không cần làm các thủ tục theo quy định để họ đỡ mất ngày nghỉ phép.

Anh cũng thưởng thêm điểm đánh giá hiệu suất cho những nhân công tháo vát từng tìm cách cải thiện dây chuyền lắp ráp.

“Cấp trên thường sẽ chỉ chú trọng phần đánh giá của hệ thống OA. Họ tin rằng máy móc không phạm phải sai lầm, còn khi những giám sát viên như tôi đôi khi sẽ thiên vị vì có cảm xúc”, anh kể lại.

Ứng dụng bừa bãi, vô tội vạ

Yao Jianming, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Phát triển và Đổi mới Doanh nghiệp Trung Quốc tại ĐH Renmin, nói với Caijing ELaw rằng bản thân thuật toán OA chỉ là một công cụ, cách quản lý nhân sự phải do con người quyết định.

Nếu thuật toán không hợp lý, gốc rễ của vấn đề đó chính là con người, không phải thuật toán.

Ông Yao tin rằng có những quy trình của công ty tốt nhất không bị ảnh hưởng bởi trí tuệ nhân tạo. Ông nhấn mạnh hệ thống OA cần được sử dụng linh hoạt hơn. Việc ra quyết định bằng máy móc phải được áp dụng bởi một văn hóa doanh nghiệp đúng đắn và quyết định chiến lược hợp lý.

Không phải bất cứ mô hình doanh nghiệp nào cũng phù hợp để ứng dụng hệ thống quản lý bằng trí tuệ nhân tạo. Ảnh: People Visual.

Những nhà phát triển OA đều biết quá rõ khách hàng của họ có thể mắc sai lầm như thế nào khi áp dụng công cụ này vào doanh nghiệp.

Nhiều công ty, tập đoàn chỉ chú trọng vào khoản tiền trợ cấp của chính phủ, chứ không thật tâm muốn tăng cường đổi mới, sáng tạo. Ví dụ, phía đông thành phố Tô Châu trợ cấp mỗi công ty sử dụng OA tới 100.000 NDT (15.500 USD).

“Một vị giám đốc nọ yêu cầu tôi thiết kế hệ thống OA cho doanh nghiệp của anh ta. Tôi từ chối bởi thuật toán không phù hợp với bản chất công việc của công ty đó. Thế nhưng, anh ta nài nỉ tôi làm cho bằng được”, giám đốc marketing của một công ty phát triển hệ thống OA kể lại.

Anh nói thêm: “Tôi không thể quên được cái lần tôi đến công ty đó nghe phản hồi từ phía nhân viên - những người trực tiếp chịu ảnh hưởng bởi hệ thống OA. Anh ta thẳng thừng mắng nhiếc và cáu giận đối với tôi, cho rằng tôi chẳng hiểu gì về thiết kế hệ thống cả. Tất cả vì tôi làm theo yêu cầu của ban lãnh đạo công ty đó”.

Công cụ quản lý khắt khe "bí mật"

Không chỉ riêng các công ty công nghệ và nhà máy tư nhân, một công ty điện lực nhà nước lớn có trụ sở ở Bắc Kinh cũng sử dụng hệ thống OA để quản lý nhân sự.

Nếu nhân viên nào rời khỏi vị trí trong giờ làm việc, họ sẽ bị phạt tiền. Tuy nhiên, hầu hết không biết chính sách này bởi mức phí phạt trừ thẳng vào tiền thưởng cuối năm.

“Trung bình mỗi người bị khấu trừ 80-100 NDT (12-15 USD). Họ nghĩ rằng đó là một khoản thuế bắt buộc nên không để ý. Có thể nói đây là một công cụ quản lý nhân sự và kiểm soát chi phí ‘bí mật’ của công ty. Hàng năm, chúng tôi tiết kiệm được gần 1 triệu NDT (gần 150.000 USD)”, ban lãnh đạo công ty điện lực chia sẻ.

Qiu Lingyun, PGS tại Khoa Khoa học Quản lý và Hệ thống Thông tin, Trường Quản lý Quảng Hoa của ĐH Bắc Kinh, nói với Caijing ELaw rằng dù thuật toán OA là công cụ phân tích dữ liệu mạnh mẽ, việc sử dụng chúng nên bị hạn chế bởi một số nguyên tắc cơ bản.

“Người quản lý có quyền theo dõi sát sao công việc của nhân viên nhưng phải được thực hiện theo cách thức hợp lý, dễ dàng và được nhân viên chấp thuận”, ông cho biết.

Việc quản lý quá khắt khe, vô nhân tính thường không có lợi cho sự sáng tạo, đồng thời giảm động lực làm việc của nhân viên. Ảnh: AFP/Getty.

Khi một nữ nhân viên hành chính tại công ty nghiên cứu tư nhân ở Thượng Hải quyết định nghỉ việc ở tháng 8, phòng nhân sự yêu cầu cô phải trả vài trăm NDT bồi thường cho lượng thời gian làm việc bị mất.

“Cô cứ quẹt thẻ ra khỏi văn phòng, dù đi gần hay xa, thì vẫn là vi phạm quy định. Thẻ từ sẽ báo về hệ thống. Tất cả được lưu ở đây”, bên nhân sự giải thích.

Thư ký cho biết cô chỉ ra cửa hàng tiện lợi để mua nắm cơm. Tuy nhiên, phía nhân sự không chấp nhận lời giải thích đó: “Cô đọc quy định công ty rõ ràng từ ngày mới đi làm rồi và cô đã cố tình vi phạm”.

Liu Deliang, GS tại Trường Luật ĐH Sư phạm Bắc Kinh, cho biết: “Mặc dù cách quản lý và kiểm soát hành vi này có thể vô nhân tính, về mặt pháp lý, chúng không vi phạm quyền riêng tư cá nhân”.

Tuy nhiên, ông cũng nhấn mạnh rằng việc quản lý quá khắt khe, vô nhân tính thường không có lợi cho sự sáng tạo, đồng thời giảm động lực làm việc của nhân viên.

“Công bằng mà nói, hiện chưa có công ty nào thực hiện chuyển đổi số thành công, mà cũng khó để có kiểu công ty này trong tương lai. Chuyển đổi số là cả một quá trình và nó đang phát triển từng ngày”, giáo sư Liu khẳng định.

Hồng Chang