Siết chặt xuất khẩu đất hiếm: Nước cờ chiến lược của Trung Quốc

Sâu xa hơn, theo các nhà phân tích quốc tế, động thái này là một nước cờ chiến lược nhằm gia tăng đòn bẩy trong các cuộc đàm phán thương mại và công nghệ với các cường quốc.

Một mỏ đất hiếm nằm ở tỉnh Vân Nam, Trung Quốc. Ảnh: VCG

Bảo vệ lợi ích quốc gia

Các doanh nghiệp nước ngoài phải xin phép nếu muốn xuất khẩu bất kỳ sản phẩm nào có chứa dù chỉ một lượng nhỏ đất hiếm có nguồn gốc Trung Quốc, hoặc được sản xuất bằng công nghệ khai thác, tinh luyện hay chế tạo nam châm đất hiếm của nước này.

Bộ Thương mại Trung Quốc cho biết, để ngăn chặn việc “lạm dụng” đất hiếm trong quân sự và các lĩnh vực nhạy cảm khác, những công ty có liên hệ với quân đội nước ngoài, nằm trong danh sách kiểm soát xuất khẩu hoặc danh sách theo dõi sẽ bị từ chối cấp phép. Đơn xin cấp phép cho các mặt hàng có thể được sử dụng trong sản xuất vũ khí hoặc các mục đích quân sự khác cũng sẽ bị từ chối.

Theo Người phát ngôn Bộ Thương mại Trung Quốc, trong bối cảnh thế giới bất ổn, thường xuyên xảy ra xung đột quân sự, là một nước có trách nhiệm, Trung Quốc thực hiện kiểm soát xuất khẩu các mặt hàng liên quan theo quy định của pháp luật nhằm duy trì hòa bình thế giới, ổn định khu vực, đồng thời thực hiện các nghĩa vụ quốc tế của mình như không phổ biến vũ khí hạt nhân. Hiện tại Trung Quốc đang thống trị lĩnh vực đất hiếm với khoảng 70% hoạt động khai thác, 90% hoạt động phân tách, chế biến và 93% hoạt động sản xuất nam châm.

Giám đốc Trung Quốc của Eurasia Group - ông Dan Wang nhận định, động thái mới này đánh dấu “sự thay đổi đáng kể về kiểm soát xuất khẩu đất hiếm”, mở rộng các hạn chế từ nguyên liệu thô sang sở hữu trí tuệ và công nghệ, đồng thời có thể làm sâu sắc thêm sự phụ thuộc của các quốc gia vào bí quyết công nghệ của Trung Quốc. Mặt khác, việc này sẽ hỗ trợ nỗ lực của Bắc Kinh nhằm đưa các ngành công nghiệp của Trung Quốc lên một tầm cao mới trong chuỗi giá trị.

Liu Ying, một nhà nghiên cứu tại Đại học Nhân dân ở Bắc Kinh chỉ ra rằng, bước đi này là một phần trong nỗ lực lâu dài của Chính phủ Trung Quốc nhằm phát triển hệ thống kiểm soát xuất khẩu theo tiêu chuẩn quốc tế. Các quy định mới về xuất khẩu vật liệu đất hiếm sẽ có hiệu lực vào ngày 1-12, còn các quy định về công nghệ và lao động có hiệu lực ngay lập tức.

Tạo lợi thế trong cuộc đua công nghệ

Trung Quốc đang tận dụng lợi thế vượt trội về đất hiếm như một chiến lược quan trọng hướng tới cuộc cạnh tranh sâu rộng về công nghệ trên toàn thế giới.

Về tầm quan trọng của đất hiếm, bà Julie Michelle Klinger, nhà địa lý, chuyên gia tại Viện Khoa học Nhân văn Mỹ cho biết: “Thuật ngữ đất hiếm dùng để chỉ 17 nguyên tố hóa học tương tự nhau trong nhóm Lanthanide. Đất hiếm được sử dụng trong mọi lĩnh vực điện tử, công nghệ và hợp kim hiệu suất cao. Chúng thường được mô tả là vitamin hoặc gia vị của ngành công nghiệp bởi vì trong nhiều thập kỷ qua, nhờ những tiến bộ trong khoa học vật liệu, chúng đã giúp công nghệ của chúng ta trở nên nhỏ hơn, nhanh hơn, mạnh hơn và bền bỉ hơn. Đất hiếm được sử dụng trong hầu hết mọi ứng dụng công nghệ mà bạn có thể nghĩ đến. Vì vậy, nếu bạn hình dung điện thoại di động, công nghệ y tế, quân sự, sản xuất năng lượng hay lọc dầu, các nguyên tố đất hiếm có thể đóng một vai trò nhất định nào đó trong những công nghệ kể trên”.

Theo Le Monde, việc Bắc Kinh mở rộng danh mục kiểm soát đất hiếm có thể làm gián đoạn nguồn cung của ngành công nghiệp quốc phòng và bán dẫn phương Tây - những lĩnh vực đang chịu áp lực do lệnh cấm chip của Mỹ đối với Trung Quốc. “Đây không chỉ là thương chiến hàng hóa, mà là cuộc chiến kiểm soát chuỗi giá trị công nghệ cao”, tờ báo Pháp nhận định.

Là một nguyên liệu thiết yếu, đất hiếm đặc biệt quan trọng đối với nhiều loại vũ khí từ máy bay chiến đấu F-35, tàu ngầm lớp Virginia và Columbia đến tên lửa Tomahawk, hệ thống radar, máy bay không người lái Predator, bom thông minh JDAM... Mỹ đang chật vật theo kịp tốc độ sản xuất các loại vũ khí công nghệ cao. Trong khi đó, những hạn chế mới về đất hiếm là biện pháp mạnh mẽ nhất từ trước đến nay của Trung Quốc nhắm vào lĩnh vực này.

Theo quy định mới, bắt đầu từ ngày 1-12-2025, các công ty có bất kỳ mối liên hệ nào với quân đội nước ngoài, bao gồm cả quân đội Mỹ, sẽ bị từ chối cấp giấy phép xuất khẩu. Trên thực tế, chính sách này nhằm ngăn chặn đất hiếm có nguồn gốc từ Trung Quốc hoặc các công nghệ liên quan vào chuỗi cung ứng quốc phòng nước ngoài.

Trước khi có những biện pháp này, nền công nghiệp quốc phòng Mỹ đã phải đối mặt với nhiều thách thức như năng lực sản xuất hạn chế cũng như khả năng mở rộng nhanh chóng để đáp ứng nhu cầu vũ khí công nghệ cao ngày càng tăng. Do vậy những hạn chế mới sẽ làm trầm trọng thêm những điểm yếu này, đồng thời nới rộng khoảng cách năng lực và cho phép Trung Quốc đẩy nhanh việc mở rộng sức mạnh quân sự vào thời điểm căng thẳng đang gia tăng tại khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương.

Đòn bẩy cho đàm phán thương mại

Theo nhiều nhà bình luận, sự thống trị của Trung Quốc đối với đất hiếm mang lại cho nước này đòn bẩy đối với Mỹ trong các cuộc đàm phán thương mại đang được xúc tiến.

Thực tế cho thấy, động thái này diễn ra chỉ vài tuần trước cuộc gặp dự kiến giữa Chủ tịch Tập Cận Bình và Tổng thống Donald Trump bên lề Diễn đàn Hợp tác Kinh tế châu Á - Thái Bình Dương (APEC) tại Gyeongju, Hàn Quốc. Và ngay sau đó, Tổng thống Donald Trump đã phản ứng bằng cách áp thuế bổ sung 100% đối với toàn bộ hàng hóa nhập khẩu từ Trung Quốc, đồng thời tuyên bố sẽ mở rộng kiểm soát xuất khẩu phần mềm “quan trọng đối với an ninh quốc gia” - ám chỉ các công cụ thiết kế vi mạch tiên tiến.

Tuy nhiên, khác với các vòng trả đũa trước đây, Bắc Kinh chưa áp đặt biện pháp thuế tương ứng, được xem như động thái “kiềm chế có tính toán”.

Một số chuyên gia, trích dẫn phân tích của Atlantic Council, nhận định: Trung Quốc “để ngỏ cửa thương lượng” trong khi vẫn thể hiện quyết tâm bảo vệ lĩnh vực chiến lược của mình.

Đại diện Thương mại Mỹ Jamison Greer cho biết, Washington đã “đề nghị gọi điện khẩn với Bắc Kinh nhưng bị hoãn”, song “hai bên vẫn để ngỏ khả năng gặp mặt bên lề APEC”. Điều này cho thấy cả hai cường quốc đều muốn tránh kịch bản đối đầu toàn diện trong bối cảnh kinh tế toàn cầu vẫn mong manh. Đây không phải lần đầu Trung Quốc sử dụng đất hiếm để chiếm ưu thế trong đàm phán thương mại. Để đáp trả đòn thuế quan của Tổng thống Donald Trump, Bắc Kinh đã áp dụng các biện pháp kiểm soát chặt chẽ việc xuất khẩu đất hiếm vào tháng 4, nhưng sau đó lại đồng ý đẩy nhanh quá trình xuất khẩu vào tháng 6 sau các cuộc đàm phán.

Mỹ không phải là nền kinh tế duy nhất bị ảnh hưởng bởi tình trạng thiếu hụt đất hiếm. Liên minh châu Âu (EU) phụ thuộc tới 98% nam châm đất hiếm của Trung Quốc. EU đã ngay lập tức lên tiếng bày tỏ quan ngại sau khi Trung Quốc cho biết nước này tăng cường kiểm soát xuất khẩu các mặt hàng liên quan đến đất hiếm.

Tầm quan trọng chiến lược của các nguyên liệu này đối với tương lai kinh tế toàn cầu là không thể phủ nhận. Theo Cơ quan Năng lượng quốc tế (IEA), nhu cầu toàn cầu về đất hiếm có thể tăng gấp bảy lần vào năm 2040, đặt ra những thách thức lớn về địa chính trị và an ninh năng lượng.

Trong khi đó, Trung Quốc tiếp tục củng cố vị thế của mình thông qua các chính sách kiểm soát xuất khẩu và đầu tư vào các mỏ đất hiếm ở nước ngoài, đặc biệt là tại châu Phi và Đông Nam Á.

Vì vậy, các biện pháp phi thị trường và hợp tác đa phương được xem là cần thiết để giảm thiểu tác động tiêu cực, đảm bảo sự phục hồi và phát triển bền vững của ngành công nghệ trong bối cảnh hiện nay.

(Theo CNBC, CGTN, CNN, Washingtonpost, DW)

Thùy Dương