Sợi dây nối những miền thời gian

Người Dao thôn Mỏ Sắt, xã Trại Cau biểu diễn kèn Pí Lè trong nghi lễ truyền thống.

Giai điệu của đời sống

Về thôn Mỏ Sắt, nơi có 99% hộ dân là người Dao sinh sống, dễ dàng cảm nhận được không khí yên bình, mộc mạc của bản làng vùng cao. Ở đây, kèn Pí Lè từ bao đời nay đã trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa, tín ngưỡng của người dân. Âm thanh của kèn vang lên trong lễ hội, đám cưới, lễ cấp sắc, hay những dịp sinh hoạt cộng đồng, thể hiện niềm vui, nỗi buồn và khát vọng về cuộc sống ấm no, hạnh phúc.

Ông Triệu Văn Phương, Chủ nhiệm Câu lạc bộ giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc Dao thôn Mỏ Sắt, chia sẻ: Người Dao chúng tôi quan niệm, tiếng kèn là tiếng gọi tổ tiên, là lời tiễn đưa linh hồn người đã khuất về với ông, bà. Không có tiếng kèn thì coi như nghi lễ chưa trọn vẹn. Kèn Pí Lè đã có từ rất lâu đời, xuất hiện trong hầu hết các nghi lễ quan trọng.

Theo những người am hiểu, để làm được một cây kèn Pí Lè hoàn chỉnh là cả một quá trình tỉ mỉ. Nguyên liệu chính để làm kèn gồm gỗ dâu rừng, đồng và tổ kén sâu chè. Phần thân kèn được tiện tròn, dài khoảng 35cm, dùi 7 lỗ bấm đều nhau, thêm 1 lỗ thoát hơi ở lưng. Hai đầu kèn gắn ống đồng mỏng được đánh thủ công, phần loa loe ra đến hơn 10cm giúp âm vang lan tỏa xa.

Đặc biệt, lưỡi kèn - bộ phận tạo ra âm thanh được làm từ tổ kén của loài sâu ăn lá chè, phải mài mỏng, đều tay để cho tiếng kèn trong, vang và “có hồn”. Toàn bộ thân kèn dài chừng 50cm, vừa đủ để người nghệ nhân ôm gọn trong tay. Khi thổi, người thổi phải có hơi dài, ngón tay linh hoạt và tâm thế tĩnh lặng mới có thể tạo nên giai điệu đúng chất của người Dao.

Kèn Pí Lè - nhạc cụ truyền thống gắn bó với đời sống văn hóa của đồng bào.

Mỗi âm sắc của kèn lại gắn với một điệu thức riêng: trong lễ tang, tiếng kèn trầm buồn như lời tiễn biệt; trong lễ hội, rộn ràng, ngân vang cùng tiếng trống, tiếng hát. Đặc biệt, trong lễ cấp sắc - nghi lễ trưởng thành quan trọng của người Dao, tiếng kèn trở thành cầu nối giữa thầy cúng và thần linh, giữa người trần và cõi thiêng.

Kèn Pí Lè có thể diễn tấu nhiều bài khác nhau, tùy từng nghi lễ. Trong lễ cưới, kèn vang lên với những điệu “Đón nhà gái”, “Đón cô dâu”, “Tiễn nhà gái”... Khi cô dâu bước vào lễ “Pái Toòng” (bái đường), âm thanh kèn trở nên sâu lắng, vừa rộn rã, vừa da diết như diễn tả nỗi nhớ nhà, nhớ cha mẹ của cô dâu mới.

Đối với người Dao, đám cưới là nghi lễ trọng đại của đời người, vì thế tiếng kèn không thể thiếu. Nó tượng trưng cho sự trang trọng, đàng hoàng của gia đình, đồng thời mang ý nghĩa cầu chúc hạnh phúc, xua đi điều xui rủi, mang lại may mắn, bình an cho đôi trẻ.

Ông Triệu Văn Phương, người đã gắn bó hơn nửa đời với cây kèn Pí Lè, cho biết: Tiếng kèn với chúng tôi thiêng liêng lắm. Mỗi khi vang lên là như nghe thấy tiếng tổ tiên gọi về. Dù đi đâu, hễ nghe tiếng kèn là thấy lòng ấm lại, thấy mình thuộc về nơi này.

Gửi lại mai sau

Cùng với nhịp sống hiện đại, hình ảnh người Dao thổi kèn trong bản làng nay không còn phổ biến như trước. Nhiều thanh niên đi làm ăn xa, ít có thời gian học thổi kèn. Một số người trẻ say mê nhạc cụ hiện đại, dần thờ ơ với tiếng kèn truyền thống.

Ông Triệu Văn Phương trăn trở: Trước kia, thanh niên nào trong thôn cũng biết thổi kèn. Giờ thì khác, lớp trẻ ít quan tâm. Một phần vì mưu sinh, một phần vì các cháu bị cuốn theo nhịp sống hiện đại. Nếu không có lớp truyền dạy, e rằng kèn Pí Lè sẽ dần bị lãng quên.

Từ nỗi lo ấy, chính quyền xã Trại Cau và thôn Mỏ Sắt đã phối hợp cùng các nghệ nhân tổ chức lớp truyền dạy kèn Pí Lè cho thanh thiếu niên. Mỗi tháng, thôn duy trì 2 đến 3 buổi học, thu hút đông đảo người dân tham gia.

Triệu Tấn Phát, học sinh lớp 8, một trong những thành viên của lớp truyền dạy kèn chia sẻ: Cháu thấy học kèn Pí Lè khó nhưng rất thích. Cháu muốn học để giữ gìn bản sắc dân tộc mình và biểu diễn trong lễ hội của bản.

Không chỉ truyền dạy, thôn Mỏ Sắt còn đưa biểu diễn kèn Pí Lè vào các ngày hội văn hóa, hội xuân, ngày hội đại đoàn kết, giúp tiếng kèn sống trong đời sống cộng đồng chứ không chỉ vang lên trong nghi lễ.

Trong câu chuyện với chúng tôi ông Triệu Văn Vinh, Trưởng thôn Mỏ Sắt cho biết: Chính quyền luôn tạo điều kiện để nghệ nhân truyền dạy cho thế hệ trẻ. Chúng tôi mong tiếng kèn không chỉ vang trong bản, mà còn được du khách biết đến như một nét đẹp văn hóa đặc sắc của người Dao.

Triệu Tấn Phát (bên trái) luyện tập thổi kèn Pí Lè cùng người lớn trong bản.

Không chỉ dừng ở phạm vi thôn bản, xã Trại Cau cũng đã đưa nội dung bảo tồn kèn Pí Lè vào chương trình xây dựng đời sống văn hóa cơ sở. Các hội diễn văn nghệ, lễ hội xuân, liên hoan văn hóa - thể thao của xã đều có tiết mục biểu diễn kèn Pí Lè, góp phần quảng bá nét đẹp này tới đông đảo du khách.

Xã Trại Cau xác định bảo tồn kèn Pí Lè không chỉ là giữ cho riêng người Dao, mà còn góp phần làm phong phú bức tranh văn hóa của tỉnh Thái Nguyên. Sắp tới, chính quyền xã sẽ xây dựng Câu lạc bộ văn hóa dân tộc Dao, trong đó có nội dung bảo tồn, phát huy giá trị kèn Pí Lè.

Giữa nhịp sống hiện đại, tiếng kèn Pí Lè vẫn vang vọng nơi núi rừng Mỏ Sắt như minh chứng cho sức sống bền bỉ của văn hóa dân gian. Gìn giữ tiếng kèn chính là gìn giữ ký ức, bản sắc và tâm hồn của người Dao.

Thu Hương