Sức bật kinh tế từ di sản

Du khách tham quan tour “Trải nghiệm đêm Văn Miếu-Quốc Tử Giám”. (Ảnh Thành Nguyễn)

Đòn bẩy tăng trưởng

Chỉ thời gian ngắn, công nghệ đã tạo ra cách tiếp cận mới đối với bảo tồn và phát huy giá trị di sản. Tại Văn Miếu Quốc Tử Giám, khu phố cổ Hà Nội, Hoàng thành Thăng Long… các tour đêm kết hợp trình chiếu ánh sáng và ứng dụng thực tế ảo mở rộng không gian khám phá di sản.

Những chương trình thực cảnh như Tinh hoa Bắc Bộ, Ký ức Hội An thu hút công chúng nhờ làm mới những giá trị truyền thống và hình thành chuỗi dịch vụ văn hóa nghệ thuật mang lại hiệu quả kinh tế. Trong đời sống đương đại, các loại hình nghệ thuật trình diễn, âm nhạc dân gian, tri thức bản địa, phong tục... được “tái sinh”, trở thành điểm nhấn hấp dẫn trong các hoạt động văn hóa, du lịch.

Tiến sĩ Trần Đoàn Lâm, nguyên Giám đốc Nhà xuất bản Thế giới nhận định: “Hoạt động kinh tế dựa trên di sản ở Việt Nam đang hình thành theo ba hướng: Du lịch và trải nghiệm văn hóa; phát triển công nghiệp sáng tạo và kinh tế số; hợp tác công tư trong bảo tồn và đầu tư hạ tầng. Việc khai thác “hàng hóa phái sinh từ di sản” vừa tạo nguồn thu cho bảo tồn, vừa đưa di sản đến gần hơn với công chúng trẻ và kết nối thị trường quốc tế”.

Kinh tế di sản đang nổi lên là lĩnh vực năng động và liên ngành, vận hành trên nền tảng văn hóa, giáo dục, du lịch và dịch vụ. Chương trình “Tinh hoa Bắc Bộ” là thí dụ cho quá trình chuyển hóa chất liệu truyền thống thành sản phẩm nghệ thuật biểu diễn giàu bản sắc. Mô hình này hình thành hệ sinh thái gồm văn hóa vật thể, phi vật thể và chuỗi sản phẩm phái sinh. Nguồn thu tạo ra quay vòng hỗ trợ phục hồi, bảo tồn di sản, nuôi dưỡng đội ngũ nghệ nhân và đào tạo lực lượng sáng tạo kế cận.

Hướng phát triển mới này đòi hỏi cách tiếp cận khoa học, khai thác, quản lý chuyên nghiệp và đặc biệt là tôn trọng giá trị gốc của di sản. Khi cộng đồng được trao quyền làm chủ và hưởng lợi từ giá trị văn hóa của mình, di sản trở thành “tài sản sống” và lan tỏa sức mạnh nội sinh.

Thể chế và bệ đỡ sáng tạo

Thực tiễn cho thấy, khi được khai thác đúng hướng, di sản văn hóa trở thành nguồn lực kinh tế quan trọng của nhiều địa phương. Tại đô thị cổ Hội An, việc bảo tồn, lưu giữ di sản gắn kết chặt chẽ với đời sống người dân. Di sản thiên nhiên thế giới Vịnh Hạ Long thúc đẩy du lịch xanh kết hợp phát triển bền vững. Tuy nhiên, bên cạnh nguồn thu ổn định, hoạt động khai thác các giá trị của di sản đang đối mặt nhiều thách thức. Công tác tu bổ còn thiếu cơ sở khoa học; sản phẩm trải nghiệm chưa phong phú; nguồn lực tài chính và nhân lực còn hạn chế; áp lực thương mại hóa ảnh hưởng đến tính nguyên gốc của di sản và môi trường.

Hội An đang tìm cách cân bằng giữa nhu cầu sinh hoạt hiện đại của người dân với yêu cầu bảo tồn nhà cổ; Hạ Long phải điều hòa lợi ích kinh tế với bảo vệ cảnh quan thiên nhiên. Những vấn đề này đòi hỏi cơ chế và chính sách hỗ trợ. Dự thảo văn kiện Đại hội XIV của Đảng nhấn mạnh quan điểm “bảo tồn và phát huy hiệu quả các giá trị di sản văn hóa gắn với phát triển kinh tế di sản”. Định hướng này phản ánh nhu cầu cần luật hóa khái niệm “kinh tế di sản”, tạo nền tảng để di sản trở thành động lực tăng trưởng dài hạn.

Để nhân rộng các hoạt động kinh tế trong khai thác di sản, cần sớm xây dựng khung chính sách liên thông giữa các lĩnh vực văn hóa, du lịch và công nghiệp sáng tạo, bảo đảm tính đồng bộ trong quản lý và phát triển. Theo Tiến sĩ Trần Hữu Sơn, Viện trưởng Viện Văn hóa dân gian ứng dụng, cần nhận diện và quy hoạch các loại hình của ngành kinh tế di sản, phân tích đặc trưng và giá trị cũng như đánh giá tác động và xử lý mối quan hệ khi phát triển kinh tế di sản ở địa phương.

Tiến sĩ Đặng Văn Bài, Phó Chủ tịch Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia cho rằng, cần thay đổi căn bản cách tiếp cận di sản. Bảo tồn phải đi đôi đổi mới sáng tạo, chuyển từ “gìn giữ” sang “kiến tạo”, coi di sản là trung tâm của sáng tạo và trải nghiệm, cộng đồng được tham gia và thụ hưởng trực tiếp. Đây là chìa khóa biến di sản thành nguồn lực mạnh mẽ, thúc đẩy phát triển văn hóa và kinh tế địa phương.

Bên cạnh đó, các địa phương cần chú trọng đào tạo nguồn nhân lực quản trị di sản, truyền thông văn hóa và thúc đẩy các mô hình hợp tác công tư để mở rộng không gian khởi nghiệp sáng tạo. Cùng công nghệ số, tư duy kinh tế sáng tạo và sự gắn kết cộng đồng, nguồn thu từ di sản sẽ góp phần bảo tồn, lưu giữ các giá trị văn hóa truyền thống và thúc đẩy phát triển các ngành kinh tế liên quan.

NGỌC LIÊN