Tăng tốc hoàn thiện thể chế, huy động nguồn lực bảo vệ môi trường

Sáng 28/10, tiếp tục chương trình Kỳ họp thứ 10, Quốc hội khóa XV, Tổng Thư ký Quốc hội, Chủ nhiệm Văn phòng Quốc hội Lê Quang Mạnh đã trình bày Báo cáo kết quả giám sát chuyên đề “Việc thực hiện chính sách, pháp luật về bảo vệ môi trường kể từ khi Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 có hiệu lực thi hành”.

Quang cảnh Kỳ họp thứ 10, Quốc hội khóa XV sáng 28/10. Ảnh: Quochoi.vn

Nhiều kết quả tích cực trong thực thi Luật Bảo vệ môi trường

Theo Tổng Thư ký Quốc hội, Chủ nhiệm Văn phòng Quốc hội Lê Quang Mạnh, sau khi Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 có hiệu lực, Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ, các bộ, ngành và địa phương đã ban hành hơn 500 văn bản hướng dẫn, trong đó có hơn 30 văn bản của Chính phủ và các bộ, ngành, cụ thể hóa chủ trương, chính sách của Đảng, Nhà nước về bảo vệ môi trường và ứng phó biến đổi khí hậu. Các chiến lược, quy hoạch quốc gia quan trọng như Chiến lược bảo vệ môi trường quốc gia và Quy hoạch bảo vệ môi trường quốc gia lần đầu tiên được ban hành, góp phần hoàn thiện hệ thống pháp luật, tiêu chuẩn, quy chuẩn kỹ thuật môi trường tiệm cận quốc tế.

Công tác bảo vệ môi trường đạt nhiều kết quả rõ nét, nhiều chỉ tiêu vượt mục tiêu đến năm 2025 theo Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng như: tỷ lệ thu gom và xử lý chất thải rắn sinh hoạt đô thị đạt tiêu chuẩn, tỷ lệ khu công nghiệp có hệ thống xử lý nước thải tập trung đạt yêu cầu, tỷ lệ che phủ rừng. Ngân sách sự nghiệp môi trường bảo đảm không dưới 1% tổng chi ngân sách Nhà nước, tăng qua từng năm, đạt 1,12% năm 2024.

Nguồn lực xã hội hóa cho bảo vệ môi trường cũng tăng, nhiều dự án xử lý nước thải, rác thải, tái chế chất thải rắn và chuyển đổi công nghệ sạch được triển khai. Đáng chú ý, các nguồn thải lớn được kiểm soát chặt chẽ, không để xảy ra sự cố môi trường nghiêm trọng. Nhiều địa phương hình thành mô hình đô thị, khu công nghiệp sinh thái, làng nghề thân thiện với môi trường.

Công tác quản lý chất thải có chuyển biến mạnh: đến cuối năm 2024, tỷ lệ thu gom chất thải rắn sinh hoạt đạt 97,26% ở đô thị, 80,5% ở nông thôn; giảm tỷ lệ chôn lấp, tăng tỷ lệ tái chế và tận dụng năng lượng từ rác. Các giải pháp ứng phó biến đổi khí hậu được thúc đẩy, đặc biệt là kiểm kê khí nhà kính, phát triển thị trường các-bon và chuyển đổi xanh hướng tới mục tiêu phát thải ròng bằng “0” vào năm 2050.

Tổng Thư ký Quốc hội, Chủ nhiệm Văn phòng Quốc hội Lê Quang Mạnh - Phó Trưởng đoàn giám sát trình bày báo cáo. Ảnh: Quochoi.vn

Nhiều tồn tại, bất cập cần khắc phục

Bên cạnh kết quả đạt được, Đoàn giám sát chỉ rõ nhiều hạn chế. Tình trạng ô nhiễm môi trường, nhất là không khí ở các đô thị lớn như Hà Nội, TP Hồ Chí Minh, vẫn diễn biến phức tạp, có thời điểm vượt ngưỡng an toàn. Một số sông như Nhuệ - Đáy, Cầu, Bắc Hưng Hải chậm được cải thiện. Đáng chú ý, đến tháng 9/2025 vẫn còn 38/435 cơ sở gây ô nhiễm nghiêm trọng chưa được xử lý triệt để.

Hạ tầng bảo vệ môi trường còn yếu, lạc hậu: chỉ khoảng 18% nước thải đô thị được thu gom, xử lý; tỷ lệ chôn lấp rác còn cao; nhiều bãi rác gây ô nhiễm. Mới có 31,5% cụm công nghiệp và 16,6% làng nghề có hệ thống xử lý nước thải đạt chuẩn. Chính sách phân loại, thu gom, xử lý chất thải chưa triển khai đồng bộ do thiếu hạ tầng; công nghệ sản xuất tại nhiều cơ sở còn lạc hậu, tiêu tốn năng lượng.

Một số mục tiêu của Luật Bảo vệ môi trường chưa đạt kỳ vọng, như việc sử dụng công cụ thuế, phí để thay đổi hành vi tiêu dùng, thúc đẩy đầu tư xanh. Việc xử lý đơn thư, tố cáo, vi phạm môi trường ở một số địa phương chưa triệt để, còn vụ việc kéo dài, gây bức xúc trong nhân dân.

Nguyên nhân chủ quan được xác định là do nhận thức về vai trò của bảo vệ môi trường chưa đầy đủ ở một bộ phận cấp ủy, chính quyền, doanh nghiệp; việc phối hợp giữa các ngành, các cấp còn thiếu chặt chẽ; hệ thống pháp luật liên quan chưa đồng bộ; nguồn lực đầu tư cho môi trường chưa tương xứng. Ngoài ra, chế tài xử phạt còn thấp, chưa đủ răn đe; công tác thanh tra, giám sát, tuyên truyền pháp luật chưa sâu rộng.

Các đại biểu tham dự Kỳ họp thứ 10, Quốc hội khóa XV sáng 28/10. Ảnh: Quochoi.vn

Ba nhóm giải pháp đột phá

Đoàn giám sát kiến nghị một loạt nhiệm vụ, giải pháp mang tính đột phá để nâng cao hiệu quả bảo vệ môi trường trong giai đoạn tới.

Thứ nhất, đổi mới tư duy và hoàn thiện thể chế, chính sách về bảo vệ môi trường. Cần quán triệt quan điểm “chi cho môi trường là đầu tư cho phát triển”, không đánh đổi môi trường lấy tăng trưởng. Hoàn thiện hệ thống pháp luật, thúc đẩy mô hình kinh tế tuần hoàn, chuyển đổi xanh, thiết lập cơ chế định giá tài nguyên, chi trả dịch vụ hệ sinh thái, áp dụng triệt để nguyên tắc “người gây ô nhiễm phải trả tiền”.

Thứ hai, tăng cường và đa dạng hóa nguồn lực cho bảo vệ môi trường. Ưu tiên ngân sách cho các công trình xử lý nước thải, rác thải, phục hồi lưu vực sông; huy động vốn xã hội hóa thông qua trái phiếu xanh, tín dụng xanh, cơ chế đối tác công tư (PPP). Đồng thời, phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao, tăng cường đào tạo, liên kết giữa quản lý nhà nước, viện nghiên cứu, doanh nghiệp.

Thứ ba, đẩy mạnh khoa học - công nghệ và chuyển đổi số trong bảo vệ môi trường. Ứng dụng công nghệ quan trắc tự động, phân tích, cảnh báo môi trường; phát triển mô hình đô thị sinh thái, giao thông thông minh; hình thành hệ thống thông tin, cơ sở dữ liệu môi trường quốc gia kết nối thời gian thực.

Đoàn giám sát đề nghị tổng kết, sửa đổi, bổ sung Luật Bảo vệ môi trường năm 2020, trình Quốc hội đầu nhiệm kỳ khóa XVI; rà soát các luật liên quan như thuế, phí, đầu tư, ngân sách Nhà nước để khơi thông nguồn lực. Đồng thời, sớm ban hành Kế hoạch hành động quốc gia về quản lý chất lượng không khí giai đoạn 2025-2030; triển khai giải pháp cấp bách giảm ô nhiễm không khí tại Hà Nội, TP Hồ Chí Minh và cải thiện chất lượng các sông bị ô nhiễm nghiêm trọng.

Một nhiệm vụ quan trọng khác là hoàn thành hệ thống cơ sở dữ liệu môi trường quốc gia, triển khai sàn giao dịch tín chỉ các-bon, bước đầu hình thành thị trường các-bon trong nước - tạo nền tảng thúc đẩy kinh tế xanh, tăng trưởng bền vững, hiện thực hóa cam kết phát thải ròng bằng “0” vào năm 2050.

Hồng Thái