Tết và triết lý Phật giáo Kinh Bắc

Bản sắc văn hóa Tết vùng Kinh Bắc

Khi những cơn gió se lạnh của mùa Đông nhường chỗ cho nắng xuân ấm áp, người dân Kinh Bắc chuẩn bị đón Tết. Không khí rộn ràng tràn ngập khắp các làng quê, từ phiên chợ Tết đông vui đến những đêm quan họ ngân vang. Tết nơi đây không chỉ là dịp sum vầy mà còn là dịp để tri ân tổ tiên và tôn vinh những giá trị văn hóa đặc sắc.

Phong tục đón Tết của người dân Kinh Bắc gắn liền với nhiều hoạt động truyền thống. Các gia đình thường tự tay gói bánh chưng, chuẩn bị mâm ngũ quả và trang trí nhà cửa bằng cành đào, cây quất. Bên cạnh đó, các lễ hội đầu xuân như hội Lim - nơi liền anh, liền chị hát quan họ giao duyên, mời anh hai anh ba những miếng trầu têm cánh phượng - tạo nên không gian văn hóa sống động, lưu giữ hồn quê qua từng câu hát. Không thể thiếu trong dịp Tết là phong tục đi lễ chùa đầu năm để cầu bình an, may mắn. Người dân Kinh Bắc còn nổi tiếng với lòng mộ đạo, thực hiện nhiều việc thiện, thể hiện tinh thần từ bi, hỷ xả của nhà Phật.

Một trong những nét đặc sắc nhất của Tết Kinh Bắc là mâm cỗ hai tầng, gắn với tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên. Tầng trên là các món dâng cúng với ý nghĩa trang trọng, tầng dưới dành cho gia đình, thể hiện sự sum vầy, đầm ấm.

Trên mâm cỗ, bánh chưng được xem là “linh hồn” của ngày Tết, tượng trưng cho đất trời hòa hợp. Ngoài ra, không thể thiếu giò lụa, thịt gà luộc, nem rán, canh măng và xôi gấc đỏ thắm tượng trưng cho may mắn. Đặc biệt, các món đặc sản vùng Kinh Bắc như bánh phu thê làng Đình Bảng, chè lam làng Sặt hay rượu Tâm Đức làng Cẩm Giang góp phần làm nên nét độc đáo của Tết Bắc Ninh - Kinh Bắc. Điểm nhấn đặc biệt là những miếng trầu têm cánh phượng, mang nét duyên thầm của văn hóa vùng đất quan họ. Những lá trầu xanh mướt, được têm khéo léo thành hình cánh phượng mềm mại, không chỉ là đầu câu chuyện mà còn mang ý nghĩa may mắn, tốt lành.

Sự giao thoa giữa văn hóa Tết và triết lý Phật giáo

Triết lý Phật giáo thấm nhuần trong phong tục Tết vùng Kinh Bắc, đặc biệt qua mâm cỗ hai tầng và việc chuẩn bị những món dâng cúng. Việc chăm chút từng chi tiết không chỉ là hành động vật chất mà còn là biểu hiện lòng biết ơn, kính trọng tổ tiên. Tinh thần từ bi, hiếu thảo còn được thể hiện qua việc sẻ chia, giúp đỡ người khó khăn trong những ngày Tết, lan tỏa niềm vui đến cộng đồng, đúng với tinh thần “lá lành đùm lá rách” của đạo lý nhà Phật.

Sự giao thoa giữa văn hóa Tết và triết lý Phật giáo là một nét đẹp sâu sắc trong văn hóa Việt Nam, đặc biệt là trong những ngày Tết Nguyên đán. Triết lý Phật giáo với những giá trị như lòng từ bi, hỷ xả, và sự hiểu biết về luân hồi đã hòa nhập vào phong tục, lễ nghi của người dân. Những ngày này, nhiều gia đình đi chùa để cầu an, cầu sức khỏe, cầu may mắn cho năm mới, thể hiện tinh thần của triết lý Phật giáo về việc sống thiện lành, tu tâm dưỡng tính.

Một ví dụ rõ nét về sự giao thoa này là phong tục thăm lễ chùa Phật Tích ở Bắc Ninh vào dịp Tết. Chùa Phật Tích không chỉ là nơi linh thiêng để cầu nguyện mà còn là nơi tổ chức hoạt động từ thiện, giúp đỡ những hoàn cảnh khó khăn trong xã hội. Vào dịp Tết, các tăng ni và phật tử tại chùa Phật Tích tổ chức phát quà, phát cơm miễn phí cho người nghèo, người già yếu không nơi nương tựa. Đây là hình ảnh rất đặc trưng, phản ánh sự kết hợp giữa triết lý Phật giáo về lòng từ bi và phong tục Tết của người Việt: "Làm phúc cứu đời". Hoạt động này không chỉ giúp đỡ những người nghèo mà còn lan tỏa tinh thần yêu thương, giúp mọi người hiểu rằng Tết không chỉ là thời gian để sum vầy với gia đình mà còn là dịp để sẻ chia yêu thương với cộng đồng.

Tết còn là thời gian để thực hiện các nghi lễ cúng bái, tưởng nhớ tổ tiên, không chỉ bày tỏ lòng hiếu thảo mà còn thể hiện sự kết nối giữa cõi trần và cõi linh thiêng, một khía cạnh mà triết lý Phật giáo rất coi trọng. Các phong tục như cúng chùa đầu năm hay phát tâm làm việc thiện đều gắn liền với việc xây dựng một tâm hồn thanh tịnh, một khởi đầu tốt đẹp cho năm mới.

Tinh thần an lạc và lòng biết ơn

Theo triết lý Phật giáo, "Tâm bình an, thế giới bình an", lễ chùa trong dịp Tết ở Bắc Ninh - Kinh Bắc không chỉ đơn thuần là những nghi thức tôn kính mà còn là dịp để người dân tìm lại sự bình an trong tâm hồn, giải thoát khỏi những lo toan, phiền muộn của cuộc sống. Khi tham gia lễ chùa, người dân không chỉ cầu Phật ban phước lành mà còn tự nhắc nhở mình sống theo các giá trị Phật giáo như từ bi, hỷ xả và trí tuệ. Chính những hành động này đã hòa quyện vào không khí đón Tết, tạo nên một không gian tâm linh đầy thiêng liêng và bình an.

Trong Phật giáo, an lạc là một trạng thái của tâm hồn, khi con người không còn bị chi phối bởi những xung đột nội tâm hay lo lắng về tương lai. Tinh thần an lạc không chỉ đến từ lời cầu nguyện mà còn từ sự thanh tịnh trong tâm hồn, từ việc hành thiện và sống tốt. Đối với họ, Tết là dịp để suy ngẫm về những gì đã qua, từ đó tích lũy những bài học quý giá, giúp họ sống an lạc trong năm mới.

Trong mỗi gia đình, khi ngồi quây quần bên mâm cơm ngày Tết, không khí thiêng liêng ấy không chỉ được tạo ra bởi món ăn đậm đà hương vị quê hương, mà còn bởi những lời chúc tụng, cầu an, tâm nguyện của từng người. Trong giây phút sum vầy này, mỗi người con trong gia đình sẽ nhớ về những giá trị đạo đức mà tổ tiên truyền lại, thấm nhuần lòng biết ơn và sự tôn kính đối với Phật, với các bậc tiền nhân, để tự hứa sẽ làm những việc thiện, sống một cuộc đời hòa nhã, yêu thương và bao dung.

Hướng về các giá trị Phật giáo

Những ngày đầu Xuân, các ngôi chùa Bắc Ninh - Kinh Bắc luôn nhộn nhịp khách thập phương đến cầu an. Lễ chùa không chỉ là hoạt động tín ngưỡng mà còn là dịp để người dân thực hành những giá trị Phật giáo như từ bi, hỷ xả và trí tuệ. Người Bắc Ninh - Kinh Bắc tin rằng, lễ Phật trong ngày Tết giúp họ gột rửa những uế tạp của năm cũ, đón nhận những điều tốt đẹp từ Phật.

Một trong những giá trị cốt lõi của Phật giáo là hỷ xả - lòng từ bi bao la, không phân biệt tốt xấu, yêu ghét. Trong ngày Tết, người dân Bắc Ninh - Kinh Bắc, ngoài việc cầu an cho gia đình và bản thân, còn cầu nguyện cho những người xung quanh, kể cả những người họ chưa từng gặp. Tinh thần hỷ xả thể hiện rõ trong việc làm thiện, giúp đỡ những người có hoàn cảnh khó khăn, vì trong Phật giáo, làm việc thiện là một hành động quan trọng, mang lại niềm vui cho người nhận, mang lại sự an lạc, bình yên cho người làm việc thiện; và lời chúc tụng đầu năm mang lại sự an ủi, động viên và khích lệ cho mọi người.

Lòng hỷ xả này không chỉ giúp người dân Bắc Ninh - Kinh Bắc cảm thấy bình an mà còn làm cho không khí Tết trở nên ấm áp, đoàn kết hơn. Người dân tin rằng, chỉ khi mình biết tha thứ, bao dung và sẻ chia thì những điều tốt đẹp sẽ đến. Họ không chỉ cầu an cho gia đình mình mà còn gửi gắm tâm nguyện tốt lành đến với cộng đồng, đất nước.

Tết Bắc Ninh - Kinh Bắc, qua ánh sáng Phật giáo, không chỉ mang lại một năm mới tươi đẹp, mà còn là cơ hội để mỗi người trở về với chính mình, sống một cuộc đời hòa hợp, bình an và hạnh phúc, góp phần làm đẹp thêm bức tranh văn hóa, tín ngưỡng Phật giáo của mảnh đất Bắc Ninh - Kinh Bắc đầy thiêng liêng và giàu truyền thống. Lễ chùa, làm việc thiện và tâm nguyện hướng thiện chính là điểm sáng trong không khí đón Tết nơi đây, hòa quyện với triết lý Phật giáo một cách tinh tế, tạo nên Tết Bắc Ninh - Kinh Bắc mang đậm sắc màu tâm linh, bình an và thịnh vượng.

GS.TS Nguyễn Trọng Đàn