Thanh minh trong tiết tháng ba

Nếu như không bị ảnh hưởng bởi dịch Covid-19 thì có lẽ hết mưa, các khu dân cư ở Pleiku sẽ bắt đầu cúng xóm. Cũng lạ, một thành phố tuổi đời chưa được 100 năm và cư dân đều là dân tứ xứ hội tụ về mà vẫn có phong tục này. Bất chợt nhớ quê nhà và tục cúng Thanh minh ngày xưa... “Thanh minh trong tiết tháng ba/Lễ là tảo mộ, hội là đạp thanh” (Truyện Kiều-Nguyễn Du).

Ngày còn nhỏ, tôi nghe cha kể rằng, người dân huyện Tuy Phước (tỉnh Bình Định) khoảng 500 năm trước theo chúa Nguyễn từ Hà Tĩnh vào mở cõi. Bấy giờ, có 2 huyện là Tuy Phước và Tuy Viễn thuộc phủ An Nhơn. Đến năm 1906, đời Vua Thành Thái, huyện tách ra không trực thuộc phủ An Nhơn nữa mà thành lập phủ Tuy Phước. Làng Mỹ Trung (xã Phước Sơn) quê tôi có 4 xóm: xóm nhà tôi là Vĩnh Trường, xóm sau là Trường Định, xóm dưới tôi không nhớ tên và xóm gần đầm Thị Nại là Mỹ Thành.

Mỗi xóm đều có một ngôi miếu, người quê tôi gọi là miễu. Khác với đình là nơi thờ Thành Hoàng làng, miễu thờ quỷ thần. Xóm nào cũng có một khu mộ vô chủ gọi là mả âm hồn, thường có hình tròn. Cha tôi nói, những cái mả âm hồn này khi ông còn nhỏ đã thấy có ở đó rồi. Ngôi miễu ở các xóm không lớn lắm, được xây hình chữ nhật rộng khoảng 40-50 m2, xây gạch, bốn góc mái cong đầu đao tô rồng phượng, sơn đỏ vàng. Bên trong miễu chia thành 2 phần cách nhau một bức rèm, nội điện gồm bàn thờ và bài vị; nhà tiền tế với các đồ thờ cúng, nhạc khí ở bên ngoài.

Tháng ba Âm lịch, người trong xóm ấn định một ngày để đi tảo mộ âm hồn. Sau đó, tất cả lên miễu cúng tế. Người dân quê tôi không mặc đồ tế lễ cầu kỳ mũ cánh chuồn và đi hia như một số vùng khác mà mặc áo dài đen hoặc áo dài in chữ Thọ, đầu đội khăn đóng. Đàn bà thì nấu nướng và bọn trẻ con chạy qua chạy lại nô đùa í ới. Hồi nhỏ, tôi thích nhất là nghi lễ đánh trống, đánh chiêng. Một chiếc trống chầu lớn do 2 người đàn ông khiêng, một chiếc phèng la có núm cũng lớn, cũng do 2 người đàn ông khiêng, cứ gióng lên 3 hồi 9 tiếng, âm thanh kéo dài, lan ra xa vào những đám hơi sương còn bay là đà trên mặt ruộng vừa gặt trơ gốc rạ. Cứ phèng la rồi trống, âm thanh trầm bổng hòa quyện nhau như mời mọc, thỉnh cầu những âm hồn tự cõi xa xưa nào đó trở về...

Sau cúng Thanh minh, có năm dân xóm lại được xem hát bội (hát bộ). Tức là năm ấy có người khấn điều gì đó đã được toại nguyện nên thỉnh đoàn hát về diễn. Sân khấu dựng lên quay về hướng miễu nên còn gọi là hát án, người xem không phải mất tiền. Mỗi lần diễn như vậy phải đến 3 đêm. Làng xóm vui như vào hội. Trống kèn rộn rã. Bọn trẻ con chúng tôi tuy nghe nhìn chẳng hiểu gì nhưng cũng náo nức như ai. Và thành thật xin lỗi những diễn viên vốn là nông dân, rằng thằng tôi năm ấy sao nghịch quá. Sàn diễn là những tấm ván ghép với nhau, tôi cứ chui xuống dưới lấy que chọc mạnh lên chân diễn viên đang biểu diễn bên trên làm họ phải vừa múa hát vừa rút chân lên liên tục.

Thương hải biến vi tang điền, nghĩa là: biển xanh biến thành ruộng dâu. Sau này, tất cả 4 ngôi miễu ở 4 xóm đều bị triệt phá. Vài năm gần đây mới được bà con hùn tiền xây dựng lại. Miễu xóm Vĩnh Trường xây trên nền cũ nhưng quy mô không được như trước. Kiểu dáng cũng đơn giản, không đầu đao, rồng phụng chi cả (riêng ngôi đình thờ Thành Hoàng đã bị xuống cấp từ những năm 60 của thế kỷ trước, sắc thần vua ban nghe đâu được một nhà ai đó giữ nhưng rồi cũng bị lạc mất). Ba xóm còn lại thì chưa thấy xây, riêng vị trí miễu xóm Trường Định nay là một ngôi chợ, bán buổi sáng, người nhóm chợ khá đông. Tất cả các khu mả âm hồn của các xóm cũng không còn, thay vào đó là những ngôi nhà ở của người dân.

Tôi lên Tây Nguyên đã gần 50 năm, không còn được dự một buổi lễ cúng Thanh minh ở quê nhà. Tháng ba đã về, tôi lại cứ băn khoăn chẳng biết người xóm tôi tảo mộ âm hồn ở đâu và tiếng trống, tiếng phèng la có âm vang, có còn lan xa trong lãng đãng sương sớm như tôi nghe thuở ấu thơ? Chợt nhớ dáng cha cao gầy trong chiếc áo dài đen nền nếp, đầu đội khăn đóng chầm chậm đi lên miễu cúng Thanh minh.

THANH PHONG