Theo dấu chân Phật hoàng, kỳ 4: Chùa Thanh Mai nơi giữ lửa Trúc Lâm

Dấu ấn của Nhị Tổ Pháp Loa

Con đường di sản đưa người từ thung lũng Chí Linh men theo sườn núi Phật Tích để gặp rừng phong bốn mùa thay áo. Nơi đây, dấu ấn Nhị Tổ Pháp Loa in đậm trong văn bia đầu thế kỷ XIV. Thanh Mai không kiếm tìm sự phô trương. Cái đẹp nằm trong nhịp điềm đạm của mùa, trong nếp chữ khắc đá, trong tiếng chuông chùa ngân vang. Hay đơn giản từ tên gọi của chùa, vừa mềm mại, vừa tịnh thiền.

Từ trung tâm TP Chí Linh của tỉnh Hải Dương (cũ), con đường uốn lượn xuyên rừng, vượt qua mấy con dốc rợp bóng phong già mới đến được chùa Thanh Mai. Mùi lá dẻ thoang thoảng quyện với hơi đất ẩm và tiếng suối róc rách. Ngôi chùa nằm cheo leo, lưng tựa núi, mặt hướng thung lũng. Không gian ấy làm những bước chân chậm lại, đúng tinh thần Trúc Lâm coi sự an trú nơi hiện tại là gốc rễ.

Người ta lên Thanh Mai thường nói để ngắm lá, nhưng rừng phong ở đây cho người ta nhiều hơn thế. Cuối xuân, tán lá mờ xanh như một lớp sương non. Vào thu, cả sườn núi rực đỏ, vàng, cam. Dù đổi màu theo tiết trời, rừng vẫn giữ một nhịp điềm đạm. Gió đi chậm, sương xuống nhẹ, chim đậu lâu hơn trên cành. Bài học của mùa giản dị nhưng sâu lắng vào lòng người.

Ở rìa rừng, những thân phong thẳng tắp giống những hàng chữ thảo của thiên nhiên. Từng tán lá như một con chữ, con đường như một dòng kệ. Khi nắng lên, lá phong mỏng như giấy dó, gió lật từng tờ nghe rì rào như ai đó giở sách. Sự liên tưởng ấy dẫn người ta nhớ về kho mộc bản ở Vĩnh Nghiêm, nơi chữ được khắc vào gỗ để lưu truyền. Ở Thanh Mai, chữ hiện ra dưới một hình thức khác, đó là chữ của mùa, chữ của trật tự tự nhiên và của thói quen đẹp.

Từ thung lũng Chí Linh men theo sườn núi Phật Tích để gặp rừng phong bốn mùa thay áo.

Chùa Thanh Mai có tên chữ là Thanh Mai Thiền Tự, khởi lập từ thời Trần và gắn với Đức Pháp Loa, vị Tổ thứ hai của Thiền phái Trúc Lâm. Xá lợi của Ngài được an táng tại Viên Thông Bảo Tháp trong khuôn viên chùa. Giữa sân, tấm bia Thanh Mai Viên Thông Tháp bi dựng năm 1362 còn nguyên thần sắc. Bia bằng đá cao hơn hai mét, khắc chữ Hán ngay ngắn, ghi lại hành trạng và công hạnh của Nhị Tổ, phản chiếu tinh thần kỷ cương của tăng đoàn và nếp học tập, tu trì mà Ngài gây dựng. Năm 2016, tấm bia được công nhận là Bảo vật quốc gia.

Không chỉ có tháp Viên Thông, Thanh Mai còn lưu tháp Phổ Quang dựng năm 1702 và tháp Linh Quang dựng năm 1703. Những công trình qua nhiều thế kỷ vẫn đứng sừng sững giữa rừng, nhắc nhớ về sự liên tục của mạch thiền. Các cuộc khai quật gần đây cho thấy quanh chùa còn ba khu di tích phụ. Tư liệu gạch ngói, nền móng và vật liệu kiến trúc xác nhận sự hiện diện liên tục của Phật giáo từ thời Trần qua Lê trung hưng đến nhà Nguyễn. Nhiều nhà nghiên cứu khẳng định Thanh Mai là một mắt xích quan trọng trong không gian Trúc Lâm liên vùng, liên thế kỷ cùng với Yên Tử, Vĩnh Nghiêm, Côn Sơn, Kiếp Bạc.

Từ phế tích đến chốn hành hương

Sau chiến tranh, Thanh Mai từng rơi vào tình trạng hoang phế. Năm 1994, sư thầy Thích Chí Trung, khi ấy rất trẻ, được bổ nhiệm trụ trì. Không điện, không nước, đường vào chỉ là lối mòn. Thầy cùng Phật tử mở lối, gùi gạch, gùi ngói, sửa từng mái, dựng từng cột. Có thời điểm vận động được một bao xi măng hay vài thanh gỗ cũng đã là mừng. Những nỗ lực bền bỉ suốt nhiều năm đưa chùa thoát khỏi cảnh điêu tàn, nhưng điều quan trọng hơn là giữ được hồn cổ của di tích.

Theo thầy Chí Trung, nhà Tổ, nhà tăng, khu bia ký, khu khách đều được sắp đặt giữ đúng chừng mực để cảnh quan núi rừng không bị phá vỡ. Bao quanh chùa là rừng phong và rừng dẻ cổ thụ. Mùa xuân, hoa dẻ trắng bồng bềnh như mây. Mùa thu, lá phong đỏ vàng cam nhuộm rực cả sườn núi, tạo nên một không gian vừa thiêng vừa nên thơ.

Hằng năm, từ mùng Một đến mùng Ba tháng Ba âm lịch, lễ hội chùa Thanh Mai diễn ra trùng ngày giỗ Đức Pháp Loa. Tiếng mõ, tiếng chuông hòa vào tiếng gió thổi qua rừng, gợi cảm giác trang nghiêm mà gần gũi. Với người dân Chí Linh, lễ hội không chỉ để tri ân vị Tổ của Thiền phái Trúc Lâm, đó còn là lời nhắc nhở về nếp sống thanh thiện và sự hòa hợp với thiên nhiên.

Một điểm đến đẹp luôn chịu áp lực của đám đông. Khi rừng phong vào mùa rực rỡ, lượng khách tăng nhanh. Nếu không chuẩn bị, cái đẹp có thể bị chính sự hâm mộ vội vã làm tổn thương. Bởi vậy, công tác quản trị di sản ở Thanh Mai đặt trọng tâm vào giữ tĩnh lặng và giữ trật tự. Lối đi một chiều qua những khu vực nhạy cảm giúp giảm va chạm. Khu nội tự khuyến nghị nói khẽ và hạn chế chụp ảnh để giữ sự trang nghiêm. Các bảng thông tin được thiết kế ngắn, rõ, đủ dùng. Những nhóm tình nguyện viên của địa phương, học sinh, Phật tử cùng hỗ trợ khách tham quan, nhắc nhở mềm mại, kể chuyện rừng và hướng dẫn cách cư xử phù hợp.

Chùa Thanh Mai nằm cheo leo, lưng tựa núi, mặt hướng thung lũng

Bia Thanh Mai Viên Thông Tháp bi dựng năm 1362 còn nguyên thần sắc

Những nguyên tắc tưởng nhỏ nhưng lại thấm sâu vào trải nghiệm của từng người. Giữ đường cho lá, nghĩa là không giẫm lên chồi non và không bẻ cành. Giữ im cho rừng, nghĩa là không dùng loa kéo và không gọi to. Giữ sạch cho suối, nghĩa là không vứt rác bừa bãi và dâng cúng đúng nơi quy định. Giữ chỗ cho người yếu thế, nghĩa là nhường lối ở đoạn dốc, chủ động hỗ trợ người già và trẻ nhỏ, đặt các điểm nghỉ và nước uống hợp lý. Khi mỗi cá nhân sẵn lòng bớt đi một chút tiện lợi, cộng đồng sẽ nhận lại một không gian chung ổn định và thiêng liêng.

Câu chuyện Thanh Mai vì thế không dừng ở một ngôi chùa. Khi Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử, Vĩnh Nghiêm, Côn Sơn, Kiếp Bạc được UNESCO ghi danh, Thanh Mai trở thành một điểm trong hành trình liên vùng. Hành trình ấy cần sự kết nối mạch lạc về thông tin, về cách đón tiếp và đặc biệt là về chuẩn mực ứng xử. Từ chữ nghĩa trên bia, từ nề nếp ở thư tịch, từ hàng cây phong kiên nhẫn trước gió, người ta nhìn ra triết lý của Trúc Lâm. Triết lý ấy không phải là những khẩu hiệu lớn, mà là nhịp sống đều đặn và những việc nhỏ làm đúng cách.

Chiều xuống, thung lũng bảng lảng sương. Từng lớp lá phong rụng nhẹ trên lối gạch, bước chân chạm vào phát ra âm thanh mộc mạc. Mái chùa nép dưới tầng lá. Tấm bia già đứng lặng. Khói trầm mỏng bay ngang sân như một đường chỉ khâu nối giữa quá khứ và hiện tại. Ở khoảnh khắc ấy, người ta hiểu vì sao Thanh Mai luôn được nhắc tới cùng hai chữ bền bỉ. Bền bỉ của thiên nhiên. Bền bỉ của nề nếp. Bền bỉ của tấm lòng giữ chùa và giữ rừng.

(còn nữa)

Hoàng Dương