Thiên tai dị thường, cực đoan - Bài học thực tiễn và những giải pháp giảm thiểu rủi ro

Nhiều nhà kho, nhà xưởng, dịch vụ bị tốc mái hoàn toàn tại phường Quy Nhơn Đông, tỉnh Gia Lai. Ảnh: Quang Thái- TTXVN

Việt Nam - đất nước "sáng chắn bão dông, chiều ngăn nắng lửa" đã và đang chịu nhiều tác động lớn bởi thiên tai, đặc biệt thời gian gần đây với sự xuất hiện dồn dập của bão, lũ với tần suất dày đặc, diễn biến dị thường, cực đoan, gây thiệt hại lớn về người và tài sản. Để giảm thiểu rủi ro thiên tai tại Việt Nam, các cấp có thẩm quyền, cơ quan chuyên môn và chính quyền địa phương cần rút ra những bài học kinh nghiệm và có những giải pháp thiết thực, trọng tâm, chủ động thích ứng có hiệu quả với biến đổi khí hậu.

Tần suất bão lũ nhiều, dày đặc, diễn biến dị thường, cực đoan

Trong năm 2024, trên Biển Đông đã có 9 cơn bão, trong đó các cơn bão số 2, 3, 4, 6 ảnh hưởng tới đất liền nước ta. Năm 2025 (tính đến ngày 10/11) đã có 14 cơn bão, trong đó có các cơn bão số 3, 5, 6, 9, 10, 11, 12, 13 ảnh hưởng tới đất liền. Như vậy, so với năm 2024, số cơn bão cũng như sự ảnh hưởng của bão, hoàn lưu bão năm 2025 đã nhiều hơn đến 4 cơn.

Nếu năm 2024, bão số 3 (YAGI) là siêu bão gây thiệt hại nghiêm trọng cho khu vực phía Bắc thì năm 2025, các cơn bão với tần suất dày hơn, mang tính cực đoan và dị thường hơn so với năm 2024. Cụ thể, chỉ trong vòng chưa đầy 2 tháng (từ 22/9 đến 10/11 đã có 5 cơn bão xuất hiện liên tiếp ảnh hưởng tới đất liền gồm các cơn bão số 9, 10, 11, 12, 13).

Siêu bão số 9 (RAGASA) xuất hiện trên Biển Đông những ngày cuối tháng 9, cường độ mạnh nhất của siêu bão RAGASA được các trung tâm dự báo bão quốc tế đánh giá mạnh hơn cả siêu bão YAGI năm 2024.

Lần đầu tiên trong lịch sử dự báo, Việt Nam xác định cấp gió bão đạt cấp 17, giật trên cấp 17. Siêu bão RAGASA (bão số 9) trở thành siêu bão mạnh nhất từng ghi nhận trên Biển Đông. Dù suy yếu trước khi vào khu vực Quảng Ninh, Tuy nhiên điều này cho thấy nguy cơ thực sự của các siêu bão trong bối cảnh biến đổi khí hậu.

Ngay sau bão số 9, bão số 10 (BUALOI) đã đổ bộ trực tiếp vào khu vực Hà Tĩnh, Bắc Quảng Trị với cường độ gió cấp 10-12, giật cấp 14 gây mưa 300-600 mm, gây ngập lụt, sạt lở, lũ quét trên diện rộng từ Bắc Bộ đến Trung Bộ. Bão số 10 được xác định là cơn bão có nhiều điểm dị thường, cực đoan với hàng loạt biểu hiện như: Tốc độ di chuyển nhanh gấp đôi so với các cơn bão bình thường; thời gian lưu bão trên đất liền tại các tỉnh Nghệ An-Bắc Quảng Trị kéo dài tới trên 12 tiếng; hoàn lưu gió bão mạnh từ cấp 6 trở lên trải dài 11/21 tỉnh ven biển. Đặc biệt, dù ở cách xa tâm bão đến hàng trăm km nhưng từ rạng sáng đến trưa ngày 29/9, tại một số tỉnh Bắc Bộ đã ghi nhận hiện tượng dông lốc xoáy, vòi rồng gây thiệt hại lớn về người và tài sản.

Do ảnh hưởng hoàn lưu bão số 11, từ ngày 6-8/10, khu vực Đông Bắc của Bắc Bộ, phía Nam Tuyên Quang (Tuyên Quang cũ), Thái Nguyên và Hà Nội có mưa to đến rất to với tổng lượng mưa phổ biến 150-250mm, có nơi trên 300mm, riêng khu vực Thái Nguyên 250-350mm, có nơi trên 450mm; các nơi khác ở Bắc Bộ và Thanh Hóa-Nghệ An có mưa vừa, mưa to, có nơi mưa rất to với lượng mưa phổ biến 70-120mm, có nơi trên 150mm.

Tác động của hoàn lưu bão số 12 kết hợp với không khí lạnh, dải hội tụ nhiệt đới dâng trục từ phía Nam lên và nhiễu động trong đới gió Đông và yếu tố địa hình, nên từ ngày 22/10 đến 4 giờ ngày 29/10 tại Hà Tĩnh, Quảng Trị và Quảng Ngãi lượng mưa phổ biến 200-450mm; thành phố Huế từ 450-900mm; thành phố Đà Nẵng 300-600mm. Đặc biệt có điểm mưa rất lớn như tại Bạch Mã mưa 1.739,6mm trong 1 ngày, đây là lượng mưa 1 ngày lớn nhất từ trước đến nay ở Việt Nam.

Bão số 13 và hoàn lưu bão đã gây thiệt hại nghiêm trọng cho khu vực từ Đà Nẵng - Đắk Lắk, tính đến 8 giờ ngày 9/11 ước tính thiệt hại ban đầu khoảng 7.846,35 tỷ đồng.

Đánh giá về tình hình thiên tai, Ủy viên Ban Chỉ đạo Phòng thủ dân sự Quốc gia, Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Nguyễn Hoàng Hiệp cho biết, từ đầu năm 2025 đến nay, thiên tai diễn biến dồn dập, khốc liệt, mang nhiều yếu tố bất thường, vượt mức lịch sử và xảy ra trên phạm vi rộng (đặc biệt là bão, dông lốc, mưa lớn, lũ). Trong số đó, có những cơn bão di chuyển rất nhanh trên biển nhưng lại chậm khi vào đất liền, gây mưa lớn kéo dài. Quy luật về bão cũng đảo lộn, khi cơn bão đầu mùa hướng thẳng vào miền Trung, cuối mùa lại vào miền Bắc - đây là điều hiếm thấy trong lịch sử ở Việt Nam.

Các cơn bão xảy ra gần đây đã gây mưa lớn cực đoan, dẫn đến lũ vượt mức lịch sử trên nhiều tuyến sông (như sông Thương cao hơn lũ năm 1937 là 0,76m, sông Lô vượt mức năm 1969 là 0,90m, sông Bưởi tại Thanh Hóa vượt mức năm 1971 là 0,08m); gây ngập lụt nghiêm trọng. Cùng với đó, nhiều khu vực liên tiếp hứng chịu các đợt thiên tai, hình thành tình trạng “bão chồng bão, lũ chồng lũ”...

Theo Bộ Nông nghiệp và Môi trường, thiên tai từ đầu năm 2025 đến nay đã khiến 305 người chết và mất tích, tổng thiệt hại ước tính 69.000 tỷ đồng.

Biến đổi khí hậu gay gắt gây thiên tai cực đoan

Gió lốc quần thảo hơn 4 tiếng, một nhà hàng dưới chân cầu Đề Gi (Gia Lai) giờ chỉ còn trơ bộ khung. Ảnh: Sỹ Thắng - TTXVN

Thông tin về những nguyên nhân gây ra thiên tai dị thường, Tiến sĩ Trương Bá Kiên, Phó Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu khí tượng - khí hậu (Viện Khoa học Khí tượng thủy văn và Biến đổi khí hậu, Bộ Nông nghiệp và Môi trường) cho rằng, biến đổi khí hậu toàn cầu đóng vai trò “nền nhiệt – ẩm” thúc đẩy xu hướng gia tăng mưa cực đoan. Theo báo cáo thứ sáu của Ủy ban liên chính phủ về biến đổi khí hậu Liên Hợp quốc, khí quyển ấm hơn có khả năng chứa nhiều hơi ẩm hơn dẫn đến mưa cực đoan mạnh, tập trung và khó dự báo hơn.

Cùng với đó, áp cao cận nhiệt đới Tây Thái Bình Dương có xu hướng dịch về phía Tây và mở rộng biên độ hoạt động, ảnh hưởng đến quỹ đạo và tốc độ di chuyển của bão. Gió mùa Đông Bắc cùng với các dao động nội mùa (hệ thống mưa đối lưu quy mô lớn di chuyển từ Tây sang Đông dọc xích đạo với chu kỳ 30-60 ngày - ảnh hưởng tới thời tiết và gió mùa châu Á), sóng hành tinh (Kelvin và Rossby waves)...có xu hướng tăng cường và biến thiên thất thường hơn, làm thay đổi nhịp độ tương tác giữa khối khí lạnh và đới gió ẩm nhiệt đới.

Mặt khác, những năm gần đây, việc suy giảm thảm phủ thực vật đã làm giảm đáng kể khả năng điều tiết tự nhiên của lưu vực sông. Việc đô thị hóa nhanh, san lấp ao hồ, chuyển đổi rừng và đất nông nghiệp khiến nước mưa khó thấm, dòng chảy tràn tăng mạnh, gây lũ và ngập úng đô thị nghiêm trọng, đặc biệt ở Trung Bộ.

Quy hoạch đô thị và hạ tầng thoát lũ thiếu đồng bộ, nhiều khu dân cư và công nghiệp nằm ngay trên vùng trũng, hành lang thoát lũ, khiến nước bị dồn ứ khi mưa lớn. Việc vận hành hồ chứa thiếu phối hợp, năng lực giám sát – dự báo còn hạn chế càng làm gia tăng rủi ro ngập lụt hạ du.

Ngoài ra, việc dân cư phân bố ở vùng nguy cơ cao, thiếu hệ thống cảnh báo tại chỗ, trong khi công tác dự báo và quản trị rủi ro cấp cơ sở vẫn yếu, khiến việc ứng phó còn bị động.

Các chuyên gia khí tượng thủy văn cũng phân tích, đối với các hiện tượng xuất hiện nhiều bão và mưa lũ lớn ngày càng cực đoan này là do biến đổi khí hậu toàn cầu đang làm khí quyển nóng lên khiến hơi nước bốc hơi nhiều hơn, lượng ẩm trong không khí tăng cao hơn. Khi gặp các điều kiện thuận lợi về động lực và địa hình, lượng ẩm lớn đó dễ dàng chuyển hóa thành mưa cực lớn trong thời gian ngắn. Biến đổi khí hậu cũng làm thay đổi quy luật hoạt động của các hình thế khí quyển quy mô lớn như gió mùa, bão, dải hội tụ nhiệt đới... dẫn đến mưa xảy ra không đúng mùa hoặc lệch vùng,..

Tập trung thực hiện giải pháp trước mắt và lâu dài

Nhà hàng trên đường Xuân Diệu (Gia Lai) bị sập hoàn toàn. Ảnh: Đình Quân - TTXVN

Trước thực trạng nêu trên, những bài học kinh nghiệm trong công tác ứng phó thiên tai được Thứ trưởng Nguyễn Hoàng Hiệp nêu rõ đó là, lãnh đạo Đảng, Chính phủ... trực tiếp có mặt tại hiện trường để chỉ đạo; các lực lượng cùng vào cuộc đã tạo niềm tin, phát huy tinh thần chủ động trong ứng phó mưa lũ, đồng thời tập trung, tìm mọi cách, mọi biện pháp để bảo vệ tính mạng, cuộc sống người dân là trên hết, trước hết, hạn chế tối đa số người chết, người bị thương. Biện pháp sơ tán dân đến nơi an toàn để đảm bảo an toàn tính mạng cho nhân dân là phương án hiệu quả và thiết thực nhất.

Ngoài ra, thông tin dự báo, cảnh báo phải từ sớm, từ xa, kịp thời, chính xác; cần coi trọng công tác thông tin, truyền thông, nhất là cung cấp thông tin kịp thời, chính xác về tình hình thực tế và hướng dẫn, phổ biến kỹ năng ứng phó, phòng, chống, khắc phục hậu quả mưa lũ cho người dân; vận dụng linh hoạt phương châm “4 tại chỗ” phù hợp với đặc điểm của địa phương; phát huy vai trò của lực lượng xung kích cơ sở là hết sức cần thiết, cùng với vai trò, kinh nghiệm, sự hiểu biết về thiên tai của người đứng đầu có ý nghĩa quyết định trong giảm thiểu thiệt hại do thiên tai trên địa bàn.

Thứ trưởng Nguyễn Hoàng Hiệp nhấn mạnh, trong công tác phòng, chống thiên tai cần có những giải pháp xử lý trước mắt và xây dựng các biện pháp khả thi lâu dài.

Theo đó, các bộ, ngành phối hợp với các địa phương sử dụng tối đa các nguồn lực hợp pháp để gia cố ngay các đoạn đê, kè xung yếu, bị hư hại nghiêm trọng; sửa chữa, khôi phục kết cấu hạ tầng giao thông, cầu, cống trên các tuyến huyết mạch; đặc biệt tại các khu vực dân cư bị chia cắt, cô lập sau bão lũ; lập kế hoạch xây dựng lại những công trình hư hỏng nghiêm trọng, không thể khắc phục....

Các bộ, ngành, địa phương theo chức năng, nhiệm vụ, thẩm quyền được giao thúc đẩy sản xuất, bảo đảm cung ứng đầy đủ nguồn hàng; tăng cường kiểm tra, giám sát việc triển khai quy định về quản lý giá, ổn định giá mặt hàng thiết yếu, nguyên vật liệu cho đời sống của nhân dân và sản xuất kinh doanh; xử lý nghiêm theo pháp luật các hành vi đầu cơ, găm hàng tăng giá, thao túng giá.

Bộ Nông nghiệp và Môi trường chỉ đạo các cơ quan chuyên môn phối hợp với các địa phương khẩn trương đánh giá thiệt hại đối với lúa và hoa màu; hướng dẫn người dân các biện pháp kỹ thuật để tiêu úng, chăm sóc, cứu diện tích còn có khả năng phục hồi. Đối với những diện tích lúa và hoa màu bị mất trắng, các cơ quan chuyên môn cung cấp ngay các bộ giống cây trồng ngắn ngày, chịu úng tốt để nông dân gieo trồng lại, đảm bảo an ninh lương thực tại chỗ, triển khai vệ sinh, tiêu độc khử trùng chuồng trại, xử lý xác gia súc và gia cầm bị chết để ngăn chặn dịch bệnh bùng phát trên đàn vật nuôi; đề xuất cấp có thẩm quyền quyết định hỗ trợ giống, thức ăn, hóa chất và các vật tư cần thiết cho các địa phương để khôi phục sản xuất nông nghiệp.

Về lâu dài, theo Thứ trưởng Nguyễn Hoàng Hiệp, Bộ Nông nghiệp và Môi trường tổ chức nghiên cứu, đánh giá diễn biến, xác định nguyên nhân trận lũ lịch sử vừa qua làm cơ sở đề xuất, điều chỉnh các quy định có liên quan.

Các bộ, ngành và địa phương tổ chức thực hiện và tăng cường kiểm tra thực hiện nghiêm túc các quy hoạch liên quan đến đê điều, phòng chống thiên tai, quy hoạch phát triển kinh tế - xã hội,…; trong đó đặc biệt tập trung rà soát lại quy hoạch phòng, chống lũ, quy hoạch đê điều; tăng cường quản lý việc khai thác, sử dụng lòng, bờ, bãi sông để chống lấn chiếm hành lang thoát lũ; nghiên cứu, điều chỉnh thẩm quyền chỉ đạo điều hành chống lũ trên lưu vực sông trong mùa mưa, lũ hoặc khi có tình huống thiên tai bất thường theo hướng giao một cơ quan chỉ đạo, điều hành xuyên suốt để bảo đảm tính thống nhất.

Đồng thời cần có cơ chế, chính sách đào tạo, bổ sung nguồn nhân lực có trình độ chuyên môn đáp ứng yêu cầu, nhiệm vụ trong phòng chống thiên tai, đê điều, thủy lợi, nhất là đối với các xã có đê, hồ chứa; đầu tư, nâng cấp hệ thống đê điều, hồ đập, công trình cơ sở hạ tầng khác có trọng tâm, trọng điểm; đặc biệt ưu tiên nguồn lực xử lý dứt điểm các trọng điểm đê điều, hồ đập theo hướng bền vững, chống được bão, lũ lịch sử đã xảy ra.

Thắng Trung/Bnews/vnanet.vn