Thỏa thuận an ninh Israel - Syria: Bước ngoặt cho Trung Đông?

Israel và Syria có thể sắp ký một thỏa thuận an ninh do Mỹ làm trung gian, được cho sẽ định hình lại quan hệ song phương và củng cố thêm ảnh hưởng của Tel Aviv tại Trung Đông.

Nếu được ký kết, thỏa thuận này sẽ tạo cho Israel một vùng đệm và khu phi quân sự từ phía tây nam Damascus đến biên giới phía bắc Israel, giúp nước này có thêm khoảng trống chiến lược trong khu vực.

Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu (trái) và Tổng thống Syria Ahmed al-Sharaa. Ảnh: AFP

Nội dung thỏa thuận

Dù kế hoạch chưa được công bố chính thức, trang tin Axios và hãng tin Reuters tuần trước cho biết thỏa thuận phần nào dựa trên hiệp ước hòa bình Ai Cập - Israel năm 1979.

Theo đề xuất của Israel, sẽ có ba khu vực phi quân sự ở phía tây nam Damascus, một vùng đệm kéo dài 2 km, cùng một vùng cấm bay cho máy bay Syria. Đổi lại, Israel sẽ rút dần khỏi những vùng lãnh thổ của Syria, nhưng vẫn giữ một tiền đồn chiến lược trên núi Hermon. Thỏa thuận cũng bao gồm một hành lang trên không qua Syria sang Iran.

Khác với hiệp ước Ai Cập - Israel, thỏa thuận này sẽ không đạt tới mức hòa bình toàn diện hay bình thường hóa quan hệ theo Hiệp định Abraham. Hai nước về mặt kỹ thuật vẫn trong tình trạng chiến tranh kể từ năm 1948 và Syria chưa từng công nhận Israel là một quốc gia.

Syria hiện chưa đưa ra phản hồi chính thức trước đề xuất của Israel, nhưng được cho là đang soạn thảo một bản phản hồi đề xuất. Tổng thống Syria - ông Ahmed Al-Sharaa tuần trước xác nhận chính phủ ông đang đàm phán một thỏa thuận an ninh với Israel có thể đạt được trong vài ngày tới, đồng thời nhấn mạnh rằng thỏa thuận này cần phải tôn trọng không phận và toàn vẹn lãnh thổ của Syria.

Ông Al-Sharaa và các quan chức Israel có thể gặp nhau bên lề Đại hội đồng Liên Hợp Quốc tuần này. Một số nguồn tin cho rằng thỏa thuận có thể được ký trước cuối năm nay, trong khi có nguồn khác nhận định thời điểm có thể sớm hơn.

Ông Raphael S. Cohen - Giám đốc Chương trình Chiến lược và Học thuyết của Dự án Không quân tại tổ chức nghiên cứu Rand (Mỹ) - nói với tờ The New Arab rằng “một thỏa thuận có thể giúp ổn định đường biên giới vốn căng thẳng lâu nay giữa Israel và Syria, loại bỏ một điểm nóng lớn”.

Tuy nhiên, chuyên gia này cũng lưu ý rằng những căng thẳng khác trong khu vực vẫn sẽ tiếp tục định hình bức tranh an ninh rộng lớn hơn.

Thỏa thuận đem lại lợi ích cho ai?

Sau khi chính quyền Tổng thống Syria - ông Bashar Al-Assad sụp đổ vào tháng 12-2024, Israel đã nhanh chóng tiến quân vào vùng đệm ở tây nam Syria, giáp với cao nguyên Golan hiện do Israel kiểm soát, đồng thời mở chiến dịch không kích và tấn công trên bộ nhắm vào các vị trí quân sự Syria để giành lợi thế chiến lược.

Quân đội Israel tại biên giới Israel-Syria vào tháng 12-2024. Ảnh: ANADOLU AGENCY

Israel cũng đã chiếm núi Hermon và hiện vẫn duy trì kiểm soát tại đây.

Chính phủ mới của Syria lên án chiến dịch quân sự này là hành động xâm phạm chủ quyền Syria, nhưng kiềm chế không đáp trả quân sự trực tiếp để duy trì các kênh ngoại giao.

Căng thẳng leo thang hơn nữa trong khủng hoảng tại TP Suweida (Syria), từ tháng 4 đến tháng 7 năm nay, khi xảy ra các cuộc đụng độ dữ dội giữa những nhóm vũ trang Druze và Bedouin. Trong thời gian đó, Israel đã tấn công quân đội Syria với lý do bảo vệ cộng đồng Druze.

Những sự kiện này vừa gia tăng sức ép đối với chính phủ Syria, vừa củng cố đòn bẩy của Israel trong các cuộc đàm phán an ninh đang diễn ra.

Một trong những mục tiêu chiến lược chính của Israel dường như là ngăn Iran và Hezbollah hiện diện tại miền nam Syria.

Theo ông Andreas Krieg - PGS ngành Nghiên cứu An ninh tại trường King’s College London (Anh), thỏa thuận này sẽ mang lại lợi ích lớn nhất cho Israel, giúp nước này có được sự ổn định mà không phải nhượng lãnh thổ.

Với Mỹ, thỏa thuận sẽ giúp ổn định miền nam Syria, đồng thời chứng minh Washington vẫn còn đòn bẩy trong khu vực.

Trong khi đó, ông Krieg cho rằng thỏa thuận buộc Syria phải kiềm chế các nhóm vũ trang ngoài nhà nước và như vậy Damascus sẽ trở thành bên mà Israel có thể đổ trách nhiệm.

Tuy nhiên, bằng việc ký kết thỏa thuận với Israel và đạt được mục tiêu ngoại giao của Mỹ, ông Al-Sharaa có thể giành được sự công nhận quốc tế, bảo đảm viện trợ và nâng cao vị thế của mình.

“Đối với Damascus, việc buộc Israel rút khỏi các vùng lãnh thổ chiếm giữ và chấm dứt không kích sẽ củng cố tính chính danh của ông al-Sharaa trong nước, giúp ông tạm thời tránh được phản ứng từ phe cứng rắn, đồng thời nâng cao vị thế quốc tế, nhất là nếu sau đó được nới lỏng trừng phạt” - chuyên gia Freddy Khoueiry tại viện RANE Network (Mỹ) nói với The New Arab.

Tuy nhiên, ông Aron Lund - nghiên cứu viên tại Century International - cho rằng thỏa thuận an ninh này sẽ khó được người dân Syria ủng hộ, nhất là nếu nó bị xem như kết quả của sức ép từ Mỹ và Israel chứ không phải do Syria tự nguyện.

“Nhiều người Syria, trong đó có cả lực lượng ủng hộ ông Al-Sharaa, biết rằng ông buộc phải nhượng bộ để củng cố chính phủ, hạn chế các cuộc không kích của Israel và duy trì sự ủng hộ của Mỹ về kinh tế, chính trị và quân sự” - ông Lund nói.

Tác động của thỏa thuận với khu vực

Theo giới quan sát, một thỏa thuận an ninh giữa Israel và Syria cũng có thể làm phức tạp chương trình nghị sự chính trị của các bên khu vực khác, đặc biệt là Thổ Nhĩ Kỳ.

Kể từ sau khi ông al-Assad sụp đổ, Ankara đã mở rộng ảnh hưởng tại Syria thông qua hiện diện quân sự, các sáng kiến kinh tế và ngoại giao, đồng thời nhắm mục tiêu vào lực lượng người Kurd.

Tuy nhiên, một thỏa thuận an ninh Israel - Syria có thể hạn chế đòn bẩy của Thổ Nhĩ Kỳ và làm rối kế hoạch khu vực của nước này.

Bà Gönül Tol - nghiên cứu viên cao cấp tại Viện Trung Đông - nhận định rằng sự hiện diện quân sự của Israel tại Syria làm phức tạp chính trị nội bộ Thổ Nhĩ Kỳ, tiếp thêm sức mạnh cho các dân quân người Kurd Syria và làm đình trệ chính sách người Kurd của Thổ Nhĩ Kỳ.

Còn theo chuyên gia Khoueiry, một thỏa thuận áp đặt vùng cấm bay và phi quân sự hóa miền nam Syria có thể hạn chế các chiến dịch của Thổ Nhĩ Kỳ tại Syria và làm gia tăng cạnh tranh với Israel.

Ankara, vốn đã loại trừ khả năng rút quân, đang tăng cường hợp tác với chính phủ chuyển tiếp của Syria và “có thể triển khai lực lượng quân sự tới những khu vực khác của Syria để thách thức ưu thế trên không của Israel”, theo ông Khoueiry.

Thỏa thuận này cũng có thể tác động đến Iran - đồng minh then chốt của ông al-Assad trước đây - khi việc Israel được tiếp cận rộng rãi hơn không phận Syria sẽ đe dọa chỗ đứng quân sự của Tehran.

“Một dàn xếp ngoại giao cho phép Israel bay qua Syria đến Iran bất cứ lúc nào rõ ràng là hữu ích cho Israel” - ông Lund nói.

Các nước vùng Vịnh cũng có thể bị ảnh hưởng từ thỏa thuận tiềm tàng này, bởi Israel đã trở thành vấn đề nhạy cảm hơn kể từ vụ tấn công vào lãnh đạo Hamas ở Qatar.

Qatar đặc biệt có thể phản đối bất kỳ thỏa thuận nào khiến Israel được củng cố vị thế rõ rệt, theo ông Krieg.

Việc liệu có ký kết một thỏa thuận an ninh Israel - Syria hay không vẫn còn chưa chắc chắn, nhưng một số chuyên gia cho rằng nếu có sự bảo đảm của Mỹ hoặc các quốc gia hay tổ chức khác, Syria sẽ có thêm niềm tin rằng thỏa thuận sẽ được thực thi.

THẢO VY