Thúc đẩy hình thành, vận hành hiệu quả thị trường năng lượng cạnh tranh, minh bạch tại Việt Nam

Toàn cảnh Diễn đàn. (Ảnh: Hồng Anh)

Diễn đàn do Tạp chí Diễn đàn Doanh nghiệp phối hợp với các cơ quan liên quan tổ chức được tổ chức ngay sau khi Quốc hội thông qua Nghị quyết về cơ chế, chính sách phát triển năng lượng quốc gia giai đoạn 2026–2030 tại Kỳ họp thứ 10, nhằm cụ thể hóa Nghị quyết số 70 của Bộ Chính trị về định hướng chiến lược phát triển ngành năng lượng.

Đây được xem là dấu mốc chính sách quan trọng, mở ra giai đoạn mới cho quá trình cải cách và hoàn thiện thị trường năng lượng tại Việt Nam theo hướng hiện đại, minh bạch và hội nhập sâu rộng.

Với sự tham gia của đại diện các cơ quan quản lý nhà nước, các chuyên gia, nhà khoa học, hiệp hội và cộng đồng doanh nghiệp, Diễn đàn là không gian đối thoại chính sách đa chiều, nơi các bên cùng trao đổi, phân tích, nhận diện những cơ hội và thách thức lớn, đồng thời đề xuất các giải pháp thực tiễn nhằm thúc đẩy hình thành và vận hành hiệu quả thị trường năng lượng cạnh tranh, minh bạch tại Việt Nam.

Thực tế, trong những năm qua, Việt Nam đã ban hành nhiều văn bản pháp luật liên quan đến lĩnh vực năng lượng, tạo nền tảng cho sự phát triển nhanh của ngành điện, dầu khí, năng lượng tái tạo. Tuy nhiên, thực tiễn cho thấy hệ thống pháp luật hiện hành vẫn tồn tại nhiều điểm chồng chéo, thiếu thống nhất giữa các luật như Luật Điện lực, Luật Quy hoạch, Luật Đầu tư, Luật Đấu thầu, Luật Đất đai, Luật Bảo vệ môi trường… Điều này dẫn tới khoảng trống pháp lý hoặc thủ tục phức tạp, kéo dài thời gian triển khai dự án, gia tăng chi phí tuân thủ và rủi ro cho doanh nghiệp.

Đáng chú ý, Việt Nam hiện vẫn chưa có hành lang pháp lý hoàn chỉnh cho thị trường điện bán buôn cạnh tranh, cơ chế hợp đồng mua bán điện trực tiếp (DPPA) giữa nhà sản xuất và khách hàng sử dụng điện lớn, hay thị trường tín chỉ carbon – những cấu phần quan trọng để thúc đẩy cạnh tranh, minh bạch và đáp ứng yêu cầu chuyển dịch năng lượng bền vững trong bối cảnh hội nhập quốc tế. Kinh nghiệm từ nhiều quốc gia cho thấy, thị trường năng lượng chỉ có thể vận hành hiệu quả khi được đặt trên nền tảng pháp lý ổn định, nhất quán và có khả năng dự báo dài hạn.

Bên cạnh đó, cơ chế giá năng lượng, đặc biệt là giá điện, vẫn chưa phản ánh đầy đủ chi phí sản xuất, truyền tải, phân phối cũng như các yếu tố rủi ro thị trường. Việc điều chỉnh giá điện còn chậm, thiếu tính linh hoạt và dự báo, chưa theo kịp yêu cầu của một thị trường mở, cạnh tranh. Điều này làm giảm động lực đầu tư, đổi mới công nghệ và hạn chế sự tham gia của khu vực tư nhân.

Ngoài ra, việc ứng dụng công nghệ số, dữ liệu lớn và trí tuệ nhân tạo (AI) trong quản lý, giám sát giao dịch thị trường năng lượng còn ở mức khiêm tốn, chưa phát huy vai trò trong việc nâng cao tính minh bạch, phòng ngừa rủi ro và phát hiện các hành vi bất thường.

Diễn đàn cũng là nơi tập trung thảo luận nhiều vấn đề mang tính nền tảng đối với quá trình xây dựng thị trường năng lượng cạnh tranh, minh bạch, như: xây dựng cơ chế giá điện – yếu tố cốt lõi của thị trường điện cạnh tranh; đầu tư và nâng cấp hạ tầng hệ thống điện và thị trường điện; phát triển lưới điện thông minh; cơ chế quản lý và điều tiết việc sử dụng nhiên liệu sơ cấp cho phát điện, đặc biệt là khí và giá khí trộn nhằm bảo đảm hiệu quả kinh tế và an ninh năng lượng; đẩy mạnh ứng dụng khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số trong toàn ngành năng lượng…

Ông Hoàng Quang Phòng – Phó Chủ tịch VCCI phát biểu tại Diễn đàn. (Ảnh: Hồng Anh)

Phát biểu tại Diễn đàn, ông Hoàng Quang Phòng – Phó Chủ tịch Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) nhấn mạnh, trong những năm qua, ngành năng lượng Việt Nam đã đạt được nhiều thành tựu quan trọng, cơ bản đáp ứng các mục tiêu trong Chiến lược phát triển năng lượng quốc gia tầm nhìn đến năm 2050. Tuy nhiên, để phát triển bền vững và khắc phục những bất cập hiện nay, ngành năng lượng cần tuân thủ nghiêm ngặt các chuẩn mực của cơ chế thị trường.

Theo đó, việc tái cơ cấu ngành năng lượng là yêu cầu tất yếu nhằm từng bước hình thành thị trường năng lượng cạnh tranh lành mạnh, minh bạch, đồng thời bảo đảm ổn định chính trị – xã hội. Trong quá trình này, cần phát huy vai trò chủ lực của doanh nghiệp nhà nước trong các lĩnh vực then chốt, đồng thời tách bạch rõ ràng nhiệm vụ sản xuất – kinh doanh với nhiệm vụ chính trị, công ích. Song song với đó là việc hoàn thiện cơ chế, chính sách để khu vực kinh tế tư nhân tham gia mạnh mẽ hơn vào đầu tư, vận hành và cung ứng dịch vụ năng lượng.

Để hiện thực hóa mục tiêu xây dựng thị trường năng lượng cạnh tranh, minh bạch, các đại biểu tại Diễn đàn cho rằng cần triển khai đồng bộ nhiều nhóm giải pháp. Trước hết, cần triển khai quyết liệt và hiệu quả các Nghị quyết của Đảng và Quốc hội liên quan đến phát triển năng lượng, đặc biệt là Nghị quyết về cơ chế, chính sách phát triển năng lượng quốc gia giai đoạn 2026–2030 vừa được thông qua.

Đây là cơ sở chính trị – pháp lý quan trọng để xây dựng một khung khổ thể chế thống nhất, minh bạch và có tính ràng buộc cao. Cùng với đó là rà soát, đồng bộ hóa các luật liên quan nhằm loại bỏ xung đột, chồng chéo, giảm thiểu rủi ro pháp lý cho nhà đầu tư.

Về quản lý và giám sát thị trường cần tăng cường mạnh mẽ, bảo vệ cạnh tranh lành mạnh và quyền lợi của người tiêu dùng. Đồng thời, ứng dụng công nghệ số được xác định là giải pháp then chốt nhằm nâng cao tính minh bạch và hiệu quả của thị trường năng lượng. Việc xây dựng hệ thống dữ liệu thị trường tập trung, ứng dụng AI trong dự báo cung – cầu, giám sát giao dịch và phát hiện bất thường sẽ góp phần giảm thiểu rủi ro, nâng cao niềm tin của doanh nghiệp và nhà đầu tư.

Ông Nguyễn Quang Huân cho rằng, nếu thiếu minh bạch, thiếu cạnh tranh lành mạnh thì thị trường điện sẽ không thể thu hút vốn đầu tư xã hội. (Ảnh: Hồng Anh)

Chia sẻ tại Diễn đàn, ông Nguyễn Quang Huân - Đại biểu Quốc hội khóa XV, Chủ tịch HĐQT Công ty CP Halcom Việt Nam cho hay, thực tế, nếu không có môi trường cạnh tranh minh bạch, ngành điện sẽ rất khó đạt mục tiêu tăng trưởng hai con số trong 5 năm tới.

Quốc hội đã phê duyệt Điều chỉnh Quy hoạch tổng thể quốc gia đặt mục tiêu phát triển kinh tế ở mức từ 10% trở lên trong gia đoạn 2026-2030, đồng nghĩa với việc nhu cầu điện phải tăng trưởng mỗi năm từ 12–13% trở lên. Nếu tính thêm yếu tố kinh tế số và AI, lĩnh vực đòi hỏi tiêu tốn nhiều điện năng hơn thì mức tăng trưởng ngành điện hàng năm cần thiết phải đạt ít nhất 15% trở lên mới đáp ứng được nhu cầu của nền kinh tế số hóa và công nghiệp AI bùng nổ.

“Điều này đặt ra áp lực rất lớn lên hệ thống điện về cả nguồn phát, truyền tải và phân phối. Trong bối cảnh đó, nếu thiếu minh bạch, thiếu cạnh tranh lành mạnh thì thị trường sẽ không thể thu hút vốn đầu tư xã hội, không thể tạo ra động lực cải thiện hiệu suất và càng không thể đảm bảo an ninh năng lượng lâu dài”, ông Nguyễn Quang Huân nhấn mạnh.

Từ đó, ông Nguyễn Quang Huân đề xuất cần rà soát lại toàn bộ thể chế và thiết chế quản lý. Cơ quan điều tiết năng lượng cần được củng cố theo hướng độc lập, chuyên môn hóa, không chồng chéo nhiệm vụ với chức năng quản lý nhà nước hay với các doanh nghiệp trong ngành. Một cơ quan điều tiết thiếu độc lập sẽ khó đưa ra được quyết định khách quan, khó bảo đảm cạnh tranh lành mạnh và khó tạo dựng niềm tin với thị trường.

Theo ông Hồ Đình Thám, Cố vấn thường trú về thị trường điện, Cục Điện lực (Bộ Công Thương) mục tiêu xây dựng thị trường năng lượng và thị trường điện cạnh tranh hiện nay mang tính cấp bách, xuất phát từ yêu cầu bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia cũng như thúc đẩy phát triển kinh tế bền vững. Nghị quyết số 70-NQ/TW ngày 20/8/2025 của Bộ Chính trị đã đặt ra lộ trình rất cụ thể: Đến năm 2026 hình thành thị trường bán buôn điện cạnh tranh hoàn chỉnh và đầu năm 2027 triển khai thị trường bán lẻ điện cạnh tranh.

Nghị quyết số 70-NQ/TW đã chỉ rõ yêu cầu phải tiếp tục hoàn thiện thị trường điện. Thực tế triển khai cho thấy vẫn còn nhiều hạn chế, cả về chất lượng cạnh tranh lẫn khả năng truyền dẫn lợi ích từ khâu sản xuất đến người tiêu dùng cuối cùng. "Để đáp ứng yêu cầu của nghị quyết, thị trường điện cần được nâng cấp về chất, qua đó phát huy vai trò dẫn dắt toàn bộ chuỗi cung ứng điện, từ phát điện, truyền tải, phân phối đến sử dụng điện", ông Hồ Đình Thám cho biết.

Ông Hồ Đình Thám đề xuất 3 nhóm giải pháp trọng tâm để hoàn thiện thị trường điện. (Ảnh: Hồng Anh)

Để đạt được mục tiêu này, ông Hồ Đình Thám đề xuất 3 nhóm giải pháp trọng tâm: Thứ nhất là hoàn thiện cấu trúc thị trường điện. Hiện nay, cấu trúc thị trường vẫn chưa đạt được kỳ vọng về sự đa dạng các chủ thể tham gia, đặc biệt ở các khâu bán buôn và bán lẻ điện. Ông Hồ Đình Thám cho rằng, cần có thêm các cơ chế khuyến khích để nhiều nhà máy điện tham gia thị trường hơn, qua đó tăng quy mô và chiều sâu của thị trường điện cạnh tranh.

Thứ hai là hoàn thiện cơ chế giữa bên bán và bên mua điện nhằm quản lý rủi ro. Hợp đồng mua bán điện là công cụ phổ biến tại nhiều thị trường điện trên thế giới. Tuy nhiên, tại Việt Nam, các hợp đồng hiện nay chủ yếu được ký kết giữa Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) và các nhà máy phát điện, chưa tạo ra nhiều lựa chọn cho các chủ thể khác trong thị trường.

Thứ ba là hoàn thiện cơ chế hình thành giá điện thị trường. Ông Hồ Đình Thám cho hay, giá điện được ví như “nhiệt kế” phản ánh trạng thái cung - cầu của hệ thống điện. Tuy nhiên, trong thực tế, giá điện hiện nay chưa phản ánh đầy đủ và chính xác quan hệ cung cầu, do cơ chế định giá chưa hoàn thiện.

Ngoài ra, cần thiết lập cơ chế giá điện bám sát tín hiệu thị trường, phản ánh đúng chi phí và mức độ khan hiếm của nguồn điện. Khi giá điện được hình thành đúng theo cung - cầu, mức giá sẽ đủ hấp dẫn để thu hút nhà đầu tư, khuyến khích phát triển các nguồn điện mới, đặc biệt là các nguồn điện linh hoạt và năng lượng sạch. Đồng thời, cơ chế giá phù hợp cũng tạo điều kiện để các doanh nghiệp áp dụng hiệu quả các công cụ quản lý rủi ro, qua đó nâng cao tính cạnh tranh và hiệu quả chung của thị trường điện.

Một số đại biểu cũng nhấn mạnh vai trò của việc kêu gọi và tạo điều kiện thuận lợi để khu vực tư nhân trong và ngoài nước tham gia sâu rộng hơn vào thị trường năng lượng. Điều này đòi hỏi môi trường đầu tư ổn định, chính sách nhất quán, cơ chế chia sẻ rủi ro hợp lý và khả năng tiếp cận công bằng các nguồn lực như đất đai, vốn, hạ tầng và thông tin thị trường.

Hồng Anh