Thực tiễn thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng khi được triển khai vào Nghị quyết

Bên cạnh TLNN và TLĐT có sự khác biệt rõ ràng về nguyên liệu sử dụng và cơ chế hoạt động, còn có các sản phẩm TLNN dạng lai (hybrid) có cấu tạo đặc biệt khi kết hợp cả nguyên liệu thuốc lá và dung dịch điện tử. Sự nhập nhằng này gây khó khăn cho lực lượng chức năng trong quá trình thực thi phòng chống tội phạm buôn lậu.

Thuốc lá nung nóng dạng lai chứa dung dịch và có cơ chế hoạt động tương đồng thuốc lá điện tử (Ảnh minh họa: Research Gate).

Thuốc lá điện tử vẫn tràn lan như chưa từng bị cấm

Dù đã bị cấm, TLĐT vẫn được rao bán công khai qua các "chợ đen" trên Facebook, TikTok với nhiều chiêu thức tinh vi. Chỉ cần tìm kiếm bằng từ khóa như "vape giá rẻ" hay "pod", người mua đã có thể dễ dàng tiếp cận sản phẩm. Để né luật, hàng gửi đi được dán nhãn giả như "đồng hồ" hay "dầu tràm", kèm theo yêu cầu không được kiểm hàng. Các tài khoản bán hàng hoạt động ẩn danh và chỉ giao khi có địa chỉ cụ thể, hoặc với các khách quen, do vậy gây khó khăn lớn cho lực lượng chức năng trong việc truy vết và xử lý.

Theo TS.BS Nguyễn Trung Nguyên, Giám đốc Trung tâm Chống độc, Bệnh viện Bạch Mai, TLĐT nguy hiểm khi bị pha trộn ma túy, có thể dẫn đến ngừng tim, mất não và hôn mê, dẫn đến những hậu quả nghiêm trọng.

Nguyên nhân chính là do cấu tạo của TLĐT loại mở có thể thêm dung dịch lậu từ bên ngoài, hoặc kể cả với loại đóng, vì chứa nguyên liệu dạng lỏng nên dễ bị biến tướng làm công cụ trá hình. Các dung dịch này không được kiểm duyệt nên có thể chứa ma túy tổng hợp hoặc một số chất cấm khác. Chính vì cấu tạo sản phẩm cho phép dễ dàng tùy biến, nên tất cả các ca ngộ độc được ghi nhận đến nay đều liên quan đến TLĐT.

Vấn đề dung dịch lậu cũng đã từng tạo ra đại dịch EVALI (tổn thương phổi do TLĐT) tại Mỹ giai đoạn 2019-2020. Sau điều tra, Cơ quan CDC Mỹ xác nhận hầu hết nguyên nhân chủ yếu từ việc sử TLĐT lậu không rõ nguồn gốc có chứa chất THC và Vitamin E Acetate.

Một sản phẩm khác có tên gọi: TLNN dạng lai (hybrid) cũng có chứa dung dịch điện tử và có cơ chế vận hành tương tự TLĐT. Các sản phẩm hybrid này cũng sử dụng một bình chứa dung dịch lỏng, thường được nhà sản xuất đổ đầy sẵn hoặc có thể nạp lại bằng các chất từ bên ngoài. Chính đặc điểm này đã khiến TLNN dạng lai tiềm ẩn những nguy cơ tương tự TLĐT.

Định nghĩa quốc tế về các sản phẩm thuốc lá mới

Thị trường thuốc lá mới đang bùng nổ trên toàn cầu, với hơn 400 thương hiệu và hơn 1.200 nhà cung cấp[1]. Trước thực trạng này, các tổ chức quốc tế đã xây dựng một hệ thống định nghĩa và phân loại chung. Việc tham khảo khung chuẩn toàn cầu này giúp các quốc gia đảm bảo tính đồng nhất và minh bạch trong quản lý, đồng thời ngăn chặn các sản phẩm biến tướng lách luật, tăng cường khả năng kiểm soát thị trường.

Khảo sát năm 2024 của CDC Hoa Kỳ cho thấy chỉ 0,8% thanh thiếu niên sử dụng thuốc lá nung nóng (Ảnh: CDC Hoa Kỳ).

Hiện nay, quốc tế phân TLNN thành hai loại: nguyên bản và dạng lai (hybrid). Trong khi loại nguyên bản hoạt động bằng cách làm nóng trực tiếp nguyên liệu thuốc lá chuyên dụng không có dung dịch hay buồng chứa, thì loại lai hybrid sẽ theo cơ chế hóa hơi dung dịch điện tử trước, sau đó khí hơi được tạo ra sẽ đi qua phần nguyên liệu thuốc lá trước khi được người dùng hít vào.

Cũng trong các báo cáo thực tiễn về các vấn đề của thuốc lá mới, đối với TLNN nguyên bản do chỉ chứa nguyên liệu thuốc lá (không có dung dịch), trên thế giới hiện chưa có ghi nhận nào về trường hợp sử dụng trá hình hoặc bị ngộ độc.

Theo Tổ chức Tiêu chuẩn hóa Quốc tế (ISO), TLNN là sản phẩm từ thuốc lá, được làm nóng thay vì đốt cháy để tạo ra một luồng khí hơi (sol khí) chứa nicotine và các hóa chất. Đồng thời, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) cũng khẳng định TLNN là một sản phẩm thuốc lá do được sản xuất từ nguyên liệu thuốc lá.

Tại kỳ họp lần thứ 8 của các quốc gia thành viên Công ước Khung về Kiểm soát Thuốc lá (FCTC) năm 2018 và được nhắc lại trong báo cáo mới nhất của WHO công bố tháng 6/2025: WHO khuyến nghị các quốc gia áp dụng các quy định hiện hành về thuốc lá để quản lý TLNN, đồng thời giữ chính sách nghiêm ngặt hơn với TLĐT, bao gồm đề xuất hạn chế hoặc cấm hoàn toàn.

Song song đó, Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm (FDA) phân loại TLNN là một dạng sản phẩm thuốc lá, tuy nhiên do không tạo ra quá trình đốt cháy như thuốc lá điếu truyền thống (combusted cigarette), nên TLNN được xếp vào nhóm "thuốc lá không đốt cháy" (non-combustible cigarettes). Với chỉ định là sản phẩm thuốc lá "điều chỉnh mức độ nguy cơ - giảm thiểu phơi nhiễm với chất gây hại" được cấp bởi FDA, một số loại TLNN được kỳ vọng sẽ mang lại lợi ích cho người hút thuốc và sức khỏe cộng đồng nói chung.

Bên cạnh đó, FDA cũng nhấn mạnh rằng thiết kế của TLNN góp phần hạn chế sự thay đổi thành phần từ phía người dùng, từ đó giảm thiểu khả năng lạm dụng sai mục đích hoặc thu hút nhóm đối tượng trẻ tuổi.

Kinh nghiệm từ nhiều quốc gia cho thấy, việc phân loại rõ ràng giữa TLĐT, TLNN (loại lai và loại chỉ sử dụng thuần nguyên liệu thuốc lá) và thuốc lá truyền thống là một bước quan trọng trong quản lý sản phẩm thuốc lá. Cách tiếp cận này giúp các Chính phủ thiết kế chính sách phù hợp với từng loại hình sản phẩm như cấm, kiểm soát chặt chẽ hay cho phép lưu hành đối với từng loại sản phẩm phù hợp, nhằm bảo vệ người tiêu dùng, đặc biệt là nhóm dễ bị lợi dụng như thanh thiếu niên.

Đồng thời, sự phân định cơ sở khoa học và dữ liệu thực tiễn về mức độ tác động của từng sản phẩm sẽ giúp các nhà quản lý lựa chọn sản phẩm phù hợp để đáp ứng đúng nhu cầu của người hút thuốc trong nước. Điều này được kỳ vọng góp phần nâng cao hiệu quả thực thi phòng chống buôn lậu, phòng chống thất thu thuế, cũng như cung cấp cho người không thể cai thuốc những lựa chọn thay thế có tiềm năng ít gây hại hơn.

Đức Bình