Thủy điện dày đặc và đợt lũ bất thường ở miền Trung, Tây Nguyên

Loại công trình này vừa có nhiệm vụ phát điện, vừa giúp điều tiết nước, song khi vận hành không phù hợp, thủy điện có thể vô tình trở thành tác nhân khiến lũ về nhanh, dữ dội bất thường và tàn phá khủng khiếp.

Theo thống kê, toàn vùng Tây Nguyên hiện có khoảng 220 thủy điện lớn nhỏ đang hoạt động, công suất đạt 8.600MW. Riêng tỉnh Lâm Đồng hiện có 58 nhà máy thủy điện lớn nhỏ, tổng công suất 2.325,31MW. Hầu hết các hồ thủy điện tại Lâm Đồng được xây dựng trên hệ thống sông Đồng Nai, theo dạng bậc thang. Trung bình cứ vài chục cây số trên hệ thống sông này sẽ có 1 nhà máy thủy điện. Hiện tại, tất cả các thủy điện của Lâm Đồng vẫn đang xả lũ.

Hồ thủy điện Đa Nhim và vùng hạ du trong đợt xả lũ ngày 20/11.

Cao điểm, lúc 10h45 ngày 20/11, hồ thủy điện Đại Ninh xả lũ lên tới 2.500m3/s. Tương tự, phía thượng nguồn, cách hồ thủy điện Đại Ninh vài chục cây số, thủy điện Đa Nhim cũng xả lũ với lượng nước tương tự. Chỉ trong chớp nhoáng, hàng nghìn gia đình sinh sống ở vùng hạ du, nơi dòng nước hung bạo ào ạt phun ra từ các họng xả nháo nhác chạy lũ.

Nước lũ dâng nhanh từng phút, hầu hết các gia đình chỉ kịp hò hét, bồng bế con nhỏ, người già, ốm đau tháo chạy tới khu vực cao hơn. Toàn bộ nhà cửa, tài sản tích cóp cả đời người, phút chốc trắng tay. Hoa màu, vật nuôi bị dòng nước dữ cuồn cuộn từ trên hồ thủy điện tuôn xuống dâng ngập, có nơi chìm quá nửa căn nhà.

Trong tình huống cấp bách ấy, cơ quan chức năng đã điều động toàn bộ các lực lượng, phương tiện, kịp thời hỗ trợ bà con di dời người và tài sản tới nơi an toàn. Tuy nhiên, thiệt hại về nhà cửa, tài sản, hoa màu, vật nuôi của nhân dân là chưa thể thống kê hết.

Sông Đa Nhim, phía hạ du thủy điện Đa Nhim ngày 20/11.

Tất nhiên, các doanh nghiệp sở hữu, vận hành nhà máy thủy điện bao giờ cũng giải thích việc điều tiết, xả lũ rất đúng quy trình. Có thông báo chi tiết ngày giờ, lưu lượng nước về hồ, lưu lượng nước xả lũ qua tràn. Thực tế là, hiện nay vấn đề này vẫn đang là “sân chơi riêng” của các doanh nghiệp thủy điện. Hầu như không có cơ quan chuyên môn độc lập để kiểm tra, giám sát quy trình vận hành hồ đập, xả lũ trong thời gian trước, trong và sau khi các hồ thủy điện xả lũ.

Đặc điểm sông suối của khu vực Tây Nguyên và miền Trung là ngắn, dốc và chảy xiết theo trục Tây – Đông. Các hồ thủy điện đều được xây dựng trên cao, dung tích hàng trăm triệu mét khối nước mỗi hồ. Khi hồ xả nước, tạo ra áp lực rất lớn, lập tức gây ngập lụt, thiệt hại nặng nề cho vùng hạ du. Đặc biệt, hầu hết hồ thủy điện ở Tây Nguyên, trong đó có Lâm Đồng được xây dựng theo dạng bậc thang, cùng lưu vực. Khi hồ trên xả, hồ dưới phải mở cửa theo. Dòng nước dồn dập đẩy áp lực về vùng hạ du, gây nên tình trạng “lũ chồng lũ”, thiệt hại do đó tăng lên gấp bội.

Lực lượng chức năng hỗ trợ nhân dân di dời tài sản tránh lũ.

Một trong những nguyên nhân gây tranh cãi là tình trạng nhiều hồ thủy điện ưu tiên tích nước trong mùa mưa để duy trì phát điện vào mùa khô. Khi mưa đến sớm hoặc kéo dài, hồ đã đầy, dung tích phòng lũ bị thu hẹp. Các chuyên gia thủy lợi đã nhiều lần cảnh báo, chỉ cần một sai số nhỏ trong dự báo thời tiết, hồ chứa sẽ mất khả năng điều tiết và buộc phải xả lũ đồng loạt. Bài toán vận hành càng phức tạp khi các hồ không phối hợp đồng bộ. Việc xả lũ thiếu thống nhất giữa các công trình trong cùng lưu vực khiến áp lực nước dồn về hạ du tăng đột biến gấp nhiều lần…

Thủy điện không phải lúc nào cũng là “thủ phạm” gây lũ lụt. Trong rất nhiều trường hợp, các hồ chứa đã cắt giảm mạnh đỉnh lũ, giữ một phần lượng nước khổng lồ, giúp các tỉnh hạ du tránh thiệt hại nặng nề. Tuy nhiên, nếu mưa lớn kéo dài, lượng nước về vượt xa dung tích chứa trong khi hồ đã đạt cao trình, khả năng điều tiết bị giới hạn, thủy điện lại trở thành hiểm họa khôn lường như hàng trăm quả “bom nước” trên các sông lớn treo lơ lửng trên đầu nhân dân.

Lực lượng Công an các đơn vị, địa phương tỉnh Lâm Đồng hỗ trợ nhân dân vùng lũ khắc phục hậu quả.

Điều cấp bách lúc này là cần một cơ chế vận hành minh bạch và khoa học hơn cho các hồ thủy điện ở Tây Nguyên, trong đó có Lâm Đồng, bằng cách nâng cao dung tích phòng lũ của các hồ, siết chặt quy trình vận hành theo thời gian thực, tăng cường hệ thống cảnh báo sớm và xây dựng cơ sở dữ liệu liên thông giữa các nhà máy trong cùng hệ thống sông, mà trước hết người dân cần được thông tin kịp thời, đầy đủ và minh bạch trước khi hồ xả lũ.

Cơ quan chức năng cũng cần xem xét trách nhiệm của doanh nghiệp thủy điện gây ra thiệt hại cho nhân dân vùng hạ du, trước hết là hỗ trợ các gia đình khẩn trương khắc phục hậu quả, góp phần sớm ổn định, tái thiết sản xuất sau cơn hoạn nạn…

Khắc Lịch