Tinh gọn đại học ở Việt Nam: Chiến lược nâng cao chất lượng đào tạo

Trong bối cảnh cả nước tinh gọn đơn vị hành chính từ 63 xuống còn 34 tỉnh, thành phố, Nghị quyết số 71-NQ/TW ngày 22/8/2025 của Bộ Chính trị về đột phá phát triển GD&ĐT thể hiện quyết tâm nâng cao hiệu quả quản trị công. Đây không chỉ là yêu cầu hành chính, mà là quyết sách chiến lược, bởi giáo dục đại học giữ vai trò then chốt trong việc nâng cao năng lực cạnh tranh, phát triển bền vững và đào tạo nhân lực chất lượng cao phục vụ hội nhập toàn cầu.

Một tiết học của sinh viên Trường Đại học Phạm Văn Đồng. Ảnh: TRỊNH PHƯƠNG

Theo Bộ GD&ĐT, dự kiến có khoảng 140 trường đại học công lập, tương đương 70,4% tổng số, sẽ thuộc diện sắp xếp và tinh giản. Đây không chỉ là số liệu hành chính mà còn là chỉ báo chính sách, thể hiện áp lực tái cấu trúc hệ thống giáo dục đại học Việt Nam. Yêu cầu tái cấu trúc giáo dục đại học xuất phát từ thực trạng quản trị phân tán, khi nhiều cơ sở địa phương quy mô nhỏ, thiếu nền tảng giảng viên, cơ sở vật chất và năng lực nghiên cứu, nhưng vẫn mở ngành ồ ạt để mở rộng quy mô. Tình trạng này dẫn tới chi phí vận hành cao, hiệu quả thấp, làm suy giảm giá trị xã hội của văn bằng và hạn chế năng lực cạnh tranh của nguồn nhân lực Việt Nam trên thị trường lao động toàn cầu.

Xét tiến trình cải cách giáo dục Việt Nam, có thể nhận thấy định hướng chính sách được duy trì liên tục, đảm bảo tính nhất quán và sự tiếp nối chiến lược. Nghị quyết 29-NQ/TW năm 2013 về đổi mới căn bản, toàn diện GD&ĐT đã thiết lập nền tảng quan trọng, khẳng định giáo dục là quốc sách hàng đầu và yêu cầu tái cấu trúc hệ thống theo hướng nâng cao chất lượng. Tiếp đó, Luật Giáo dục đại học 2012 cùng các sửa đổi năm 2018 và 2020 đã thiết lập khung pháp lý, mở rộng quyền tự chủ, khuyến khích nghiên cứu và thúc đẩy hội nhập.

Nghị quyết 71-NQ/TW không tách rời mà là sự tiếp nối logic của quá trình cải cách, làm rõ hơn yêu cầu tinh gọn bộ máy, đồng thời gắn cải cách giáo dục với cải cách thể chế quốc gia. Điểm nổi bật là giáo dục đại học đã được nâng lên thành trụ cột trong tổng thể cải cách thể chế, thể hiện tính chiến lược và sự gắn kết với các lĩnh vực khác.

Tinh gọn cơ sở giáo dục đại học không chỉ là sáp nhập, mà là quá trình tái cấu trúc toàn diện hệ thống đào tạo và nghiên cứu, nhằm nâng cao chất lượng và năng lực cạnh tranh quốc gia. Theo đó, các cơ sở giáo dục đại học yếu kém cần được giải thể hoặc sáp nhập để hình thành trung tâm đào tạo - nghiên cứu quy mô, uy tín, đủ sức cạnh tranh quốc tế và tối ưu hóa nguồn lực công. Kinh nghiệm quốc tế cho thấy mô hình đại học kết hợp viện nghiên cứu là giải pháp hiệu quả.

Ở Pháp, Mỹ, Nhật Bản và Hàn Quốc, các trường trọng điểm tích hợp viện nghiên cứu nhằm thúc đẩy đổi mới sáng tạo, nghiên cứu ứng dụng và nâng cao chất lượng đào tạo, đồng thời tăng uy tín quốc tế và năng lực cạnh tranh của sinh viên, nhà khoa học. Song song, cần loại bỏ tầng nấc quản trị trung gian, xây dựng cơ chế gọn nhẹ, minh bạch và hiệu quả, tránh hành chính hóa, bảo đảm chất lượng đào tạo và năng lực cạnh tranh hệ thống.

Kinh nghiệm quốc tế chỉ ra rằng tập trung nguồn lực vào một số đại học chủ chốt và tích hợp nghiên cứu là chính sách quan trọng để nâng cao năng lực cạnh tranh, xây dựng thương hiệu đại học và đào tạo nhân lực chất lượng cao. Pháp, Hàn Quốc và Singapore đã thành công khi xây dựng phòng thí nghiệm hiện đại, trung tâm nghiên cứu liên ngành, đồng thời tạo cơ chế linh hoạt kết nối doanh nghiệp và mạng lưới quốc tế.

Đối với Việt Nam, việc phát triển 3 - 5 đại học tinh hoa theo chuẩn quốc tế, theo Nghị quyết 71-NQ/TW, nhằm tạo các “đầu tàu” dẫn dắt hệ thống, tập trung nguồn lực hạn chế, nâng cao năng lực nghiên cứu và hội nhập sâu với khu vực và thế giới.

Thực tiễn cho thấy, mọi nỗ lực tái cấu trúc đại học chỉ đạt hiệu quả khi tập trung vào phát triển đội ngũ tinh hoa thông qua đào tạo liên tục, bồi dưỡng năng lực, chính sách đãi ngộ hợp lý và trả lương xứng đáng. Một đại học tinh gọn hình thành khi tập thể trí thức tinh hoa dẫn dắt, sáng tạo tri thức, đổi mới phương pháp và truyền cảm hứng học thuật, trong khi cải cách cơ sở vật chất và quản trị là nền tảng hỗ trợ tối đa năng lực đội ngũ. Vì vậy, chiến lược dài hạn cần tập trung xây dựng và duy trì đội ngũ tinh hoa, đảm bảo họ dẫn dắt quá trình đổi mới, nâng cao chất lượng đào tạo và năng lực cạnh tranh của đại học.

Tinh gọn đại học là quyết sách chiến lược, tập trung nguồn lực và trí thức tinh hoa, nâng cao chất lượng đào tạo, năng lực cạnh tranh và uy tín quốc gia trên trường quốc tế, đồng thời gắn cải cách giáo dục với cải cách thể chế và phát triển xã hội.

TS NGUYỄN QUANG GIẢI