Tội ác của Đức Quốc xã và vấn đề ký ức văn hóa

Ký ức văn hóa là gì?

Ngày 27/1/1945, các tù nhân của trại tập trung Auschwitz được giải phóng. Ở Đức, vào ngày này, mọi người tưởng nhớ tất cả các nạn nhân của Đức Quốc xã. Cả nước treo cờ rủ, và những vòng hoa được đặt bên bục phát biểu ở Quốc hội Liên bang Đức. Nhiều nghị sĩ và khách mời mặc đồ đen. Năm này qua năm khác, những bài diễn văn và tiếng vỗ tay lại vang lên. Việc tưởng niệm các nạn nhân của tội ác do Đức Quốc xã gây ra trong "Đế chế thứ ba" là yếu tố trung tâm trong ký ức văn hóa ở Đức.

Ở Đức, có hơn 300 đài tưởng niệm và trung tâm lưu trữ tài liệu về tội ác của Đức Quốc xã, học sinh phổ thông được học về chủ nghĩa quốc xã trên các tiết học lịch sử. Một số học sinh tham quan các trại tập trung cũ, nơi các em được giới thiệu về những tội ác man rợ đã xảy ra tại đó.

Thủ tướng Đức Olaf Scholz.

Đây là lời nhắc nhở về một chương đen tối nhất trong lịch sử đất nước. Đức Quốc xã đã gây ra Thế chiến thứ hai, cướp đi hàng triệu sinh mạng, và chịu trách nhiệm về việc giết hại 6 triệu người Do Thái ở châu Âu - nạn nhân của nạn diệt chủng (Holocaust). Ngoài ra, còn có hàng trăm nghìn nạn nhân khác của Đức Quốc xã: người Digan, các đối thủ chính trị của Đức Quốc xã, người đồng tính và khuyết tật.

Nếu bạn hỏi chính khách kiêm nhà báo Saba-Nur Cheema, thì mọi thứ nghe có vẻ đơn giản và dễ hiểu: "Ký ức văn hóa là kiến thức tập thể về quá khứ và những hồi ức về nó. Cụ thể, đối với Đức, nó chủ yếu tập trung vào hồi ức về Holocaust và xem xét lại các tội ác của Đức Quốc xã".

Rất có thể, những người trẻ hơn nghĩ rằng ký ức văn hóa ở Đức đã hình thành từ lâu. Nhưng ngày tưởng niệm các nạn nhân của Đức Quốc xã chỉ được tổ chức ở Đức từ năm 1996. Và nó chưa bao giờ chính thức trở thành ngày quốc lễ.

Nhà báo Saba- Nur Cheema.

Ký ức văn hóa và sự công kích của phe cánh hữu

Cho đến nay, hồi ức về tội ác của Đức Quốc xã vẫn là mục tiêu công kích, đặc biệt là của các phần tử cực hữu và những người theo chủ nghĩa dân túy cánh hữu. Trên nền tảng X, Giám đốc khu tưởng niệm Buchenwald và Mittelbau-Dora, Jens Christian Wagner, chia sẻ rằng một số thành viên của đảng cực hữu "Sự lựa chọn vì nước Đức” (Alternativa fur Deutschland" - AfD) theo quan điểm cực hữu đã đe dọa ông vì lập trường rõ ràng chống lại đảng này của ông.

"Hầu như tất cả các trung tâm tưởng niệm đều phải đối mặt với hành vi phá hoại và sự phủ nhận Holocaust. Nhưng cũng có thể nhận thấy rằng các cuộc tranh luận tại địa phương ngày càng trở nên gay gắt hơn", - Bà Veronika Hager thuộc Quỹ "Tưởng nhớ, Trách nhiệm và Tương lai" (EVZ) nói. "Những phát biểu mà cách đây mười năm bị xã hội coi là cực đoan, hiện nay được nhiều người chấp nhận hơn”. Ví dụ, đảng AfD đã nhiều lần tuyên bố rằng nước Đức quá tập trung vào những sự kiện tiêu cực trong ký ức lịch sử của mình.

"Mục đích những phát biểu của phe cực hữu hoặc những người dân túy cánh hữu là làm dịu đi các tội ác trong quá khứ, để cuối cùng chúng ta ngừng nói về những gì đã xảy ra. Điều này có thể dẫn tới chỗ mối nguy cơ từ các nhóm cánh hữu dân tộc chủ nghĩa sẽ không còn hiện hữu và cụ thể nữa", - chính khách Saba-Nur Cheema cảnh báo.

Jens Christian Wagner - Giám đốc khu tưởng niệm Buchenwald và Mittelbau-Dora.

12% cư dân đức dưới 29 tuổi chưa bao giờ nghe nói về Holocaust

Tổ chức quốc tế Claims Conference, đại diện cho quyền lợi của người Do Thái trong các cuộc đàm phán về bồi thường cho các nạn nhân và con cháu của họ bị Đức Quốc xã đàn áp, trước đây đã tiến hành một cuộc khảo sát có tên "Index on Holocaust Knowledge and Awareness" ("Chỉ số Kiến thức và Nhận thức về Holocaust") tại 8 nước châu Âu.

Nghiên cứu cho thấy 12% dân cư Đức trong độ tuổi từ 18 đến 29 chưa bao giờ nghe nói về Holocaust hoặc không chắc chắn rằng họ đã từng nghe nói về nó. Ở Áo, tỷ lệ này là 14%, ở Romania là 15%, còn ở Pháp là 46%.

Theo kết quả khảo sát, ở tất cả các nước đều có những người không biết rằng trong thời kỳ "Đế chế thứ ba", phát xít Đức đã giết hại gần 6 triệu người Do Thái. Tại Đức, 18% số người tham gia khảo sát trên 18 tuổi cho rằng chỉ chưa đến 2 triệu người Do Thái bị giết hại. Ở các nước khác, tỷ lệ này còn cao hơn. Ở Romania, tỷ lệ này là 28%, đạt mức cao nhất.

Kết quả khảo sát ở Ba Lan đặc biệt gây ngạc nhiên đối với các nhà nghiên cứu: 24% số người tham gia khảo sát cho rằng phát xít Đức chỉ tiêu diệt chưa đến 2 triệu người Do Thái, mặc dù thực tế số nạn nhân ở đấy lên tới gần 3 triệu người.

Một số người được hỏi thậm chí cho rằng Holocaust chưa từng xảy ra. Tại Đức, 2% số người tham gia khảo sát phát biểu như vậy.

Nhà báo Michel Friedman.

Phải chăng ký ức văn hóa đang thất bại?

Michel Friedman, một trong những nhà báo đã nhiều năm nay quan tâm tới tình trạng bài Do Thái ngày càng gia tăng. Ông chỉ trích mạnh mẽ ký ức văn hóa. Theo ông - và đây cũng là điều mà các tổ chức Do Thái thường xuyên nói tới - ký ức văn hóa ở Đức nặng về nghi lễ và tập trung vào quá khứ. "Bởi vì cho dù sự quan tâm tới những người Do Thái đã khuất rất quan trọng, nhưng chúng ta phải chịu trách nhiệm về những người Do Thái đang sống. Mà cuộc sống của họ ở Đức hiện nay không mấy tốt đẹp" - Friedman nhấn mạnh.

Số vụ công kích bài Do Thái tiếp tục tăng cho đến ngày 7/10/2023, ngày xảy ra cuộc tấn công khủng bố tàn bạo của HAMAS vào Israel, khiến 1.200 người thiệt mạng. Đối với một số người, đây là bằng chứng cho thấy ký ức văn hóa đã thất bại.

Ở Đức, ký ức văn hóa và việc bảo vệ cuộc sống của người Do Thái thường được xem xét đồng thời. Những bài học rút ra từ quá khứ nhằm bồi dưỡng trách nhiệm đối với hiện tại. Mối liên hệ này đòi hỏi ký ức văn hóa phải làm được một điều gì đó mà nó khó có thể đạt được, - ông Joseph Wilson, chuyên gia chống chủ nghĩa bài Do Thái thuộc Quỹ "Tưởng nhớ, Trách nhiệm và Tương lai", phát biểu.

"Ký ức văn hóa khác với việc ngăn chặn và đấu tranh chống chủ nghĩa bài Do Thái" - ông Wilson nói. Sự đồng cảm của con người khi đến thăm các khu tưởng niệm không tự động chuyển sang thời hiện tại và không dẫn đến việc nhận diện các mã bài Do Thái và thuyết âm mưu. "Thay vào đó, chúng ta cần nhận thức rằng các quan niệm của chúng ta về việc ngăn chặn chủ nghĩa bài Do Thái phần nào đã thất bại" - ông Wilson nhận xét.

Không có ký ức văn hóa duy nhất, hoàn hảo?

Ký ức văn hóa ở Đức đang gây ra nhiều tranh cãi. Ví dụ, có những cuộc tranh luận giữa các nhà sử học về tính đặc biệt, duy nhất của hiện tượng Holocaust. Một số người cho rằng, việc quá chú trọng vào Holocaust khiến nước Đức bỏ qua các tội ác thực dân của mình. Ngày 7/10/2023 và cuộc chiến tranh sau đó ở Dải Gaza khiến hàng chục nghìn người chết đã trở thành một bước ngoặt khác. Bởi nó cũng đã làm lộ rõ các vết nứt trong xã hội Đức. Một trong số đó là khẩu hiệu "Không bao giờ như bây giờ" ("Nie wieder ist jetzt"), nghĩa là không thể để tội ác của chủ nghĩa quốc xã tái diễn. Tuy nhiên, hiện nay khẩu hiệu này được sử dụng cả trong các cuộc biểu tình ủng hộ Israel lẫn các cuộc biểu tình ủng hộ Palestine.

Kể từ bài phát biểu nổi tiếng của cựu Thủ tướng Angela Merkel tại Quốc hội Israel vào năm 2008, nơi bà tuyên bố an ninh của Israel là nhiệm vụ quốc gia của Đức, trách nhiệm bảo vệ sự tồn vong của nhà nước Do Thái thường được gắn liền với ký ức văn hóa của Đức. Đối với một số người, đây là dấu hiệu cho thấy ký ức văn hóa không mang tính phổ quát và không được hình thành cho xã hội Đức đương đại với nhiều người có nguồn gốc nhập cư.

Bà Saba-Nur Chima không nhất trí với ý kiến này, vì cho rằng xã hội dân sự tự hình thành nên ký ức văn hóa. Nhưng, bà nhắc lại rằng lập luận được đưa ra đầu cuộc chiến ở Dải Gaza rằng Đức ủng hộ Israel chỉ vì lịch sử của mình, cũng bị nhiều người nhập cư trẻ phê phán. "Họ tự hỏi: “Tại sao người Palestine hiện nay phải chịu nhiều đau khổ đến thế?” Theo bà, cách đặt câu hỏi như vậy không có gì sai.

Ví dụ, Saba-Nur Chima đánh giá khẩu hiệu "Hãy giải phóng Palestine khỏi tội lỗi của người Đức" vốn được hô vang trong các cuộc biểu tình, đặc biệt là ở Berlin, ban đầu là một thông điệp chính trị, chứ không phải là sự tấn công vào ký ức văn hóa. Ngược lại, Trung tâm Nghiên cứu và Thông tin về chủ nghĩa bài Do Thái (RIAS), trong báo cáo của mình, đã đánh giá khẩu hiệu này như một "mong muốn “kết liễu” quá khứ quốc xã". Những cuộc tranh luận như vậy cho thấy ở Đức không có một ký ức văn hóa duy nhất, mà rất nhiều ký ức văn hóa.

Theo ý kiến của bà Veronika Hager, một trong những cách tiếp cận có thể là: “Trong môi trường sống của chúng ta có rất nhiều thứ có thể được xem xét một cách cụ thể. Có thể tìm hiểu về quá khứ của công ty, nơi bạn đang thực tập, trong thời kỳ Đức Quốc xã, hoặc tiểu sử của một người từng sống trong một ngôi nhà nào đó và đã bị giết". Những thanh thiếu niên có hoặc không có lịch sử nhập cư đều có thể thực hiện điều này.

Đồng thời, đối với Veronika Hager, điều quan trọng là không để đến mức người dân Đức nói rằng: "Vậy là bây giờ chúng ta đã có một ký ức văn hóa hoàn hảo, và chúng ta có thể đặt dấu chấm hết". "Đối với tôi, ký ức văn hóa luôn luôn là một cái gì đó mang tính tranh luận, vận động và phát triển", - bà nhấn mạnh. Ví dụ, một trong những bước tiếp theo trong việc phát triển ký ức văn hóa ở Đức có thể là thu hút các thành viên gia đình mình tham gia nghiên cứu chính trị và tội ác của chủ nghĩa phát xít. Vấn đề này, theo các chuyên gia, ở Đức hiện tại ít được nói đến.

Kim Thanh Hằng