Tôn tạo Quốc Tử Giám

Sau khi hoàn thành việc trùng tu, Quốc Tử Giám Triều Nguyễn sẽ được chuyển đổi thành Bảo tàng Giáo dục Khoa cử

Di sản quý hiếm

Quốc Tử Giám được xây dựng lần đầu vào năm 1803, dưới triều Gia Long, với tên gọi Đốc Học Đường (tại xã An Ninh Thượng, huyện Hương Trà), cách Kinh thành Huế khoảng 5km. Đến năm 1820, vua Minh Mạng đổi tên thành Quốc Tử Giám, chính thức trở thành “trường đại học” đầu tiên của Triều Nguyễn.

Ban đầu, trường chỉ có một tòa nhà chính và hai dãy nhà phụ. Dưới thời Minh Mạng và Tự Đức, quy mô được mở rộng, có thêm tường bao, cư xá cho giám sinh... Sau cơn bão lớn năm Giáp Thìn (1904), nhiều hạng mục bị hư hỏng, triều đình cho sửa chữa tạm thời. Năm 1908, do vị trí cũ xa trung tâm, vua Duy Tân quyết định di dời Quốc Tử Giám về phía đông Hoàng Thành, bên trong Kinh thành Huế - vị trí hiện nay. Từ những năm 1990, khi được giao cho Bảo tàng Lịch sử và Cách mạng Thừa Thiên Huế (nay là Bảo tàng Lịch sử TP. Huế) quản lý, một số hạng mục được trùng tu và bảo tồn; trong đó, các yếu tố kiến trúc cơ bản từ thời Duy Tân vẫn được giữ nguyên.

Quốc Tử Giám Huế có vị trí đặc biệt trong tổng thể Kinh thành: phía trước là điện Long An, bên hữu là Đại Nội, bên tả là viện Cơ mật - thể hiện tầm quan trọng trong quy hoạch hành chính Triều Nguyễn. Nổi bật nhất là Di Luân Đường - công trình gỗ hai tầng kiểu “trùng thiềm điệp ốc”, mái ngói lưu ly men vàng, khảm xương, sành sứ tinh xảo… Hai Nhà Học và Nhà ở Giám sinh cũng mang giá trị thẩm mỹ cao, phản ánh sự giao hòa giữa học thuật và mỹ thuật thời kỳ đó. Không chỉ là di tích kiến trúc, Quốc Tử Giám còn lưu giữ 208 ô hộc chữ Hán ghép thành 103 bài thơ ngự chế của vua Thiệu Trị, cùng hai tấm bia đá thời Thiệu Trị và thời Tự Đức trong và trước khuôn viên trường, nhiều tư liệu quý về giáo dục, khoa cử Triều Nguyễn.

Hiện nay, khuôn viên Quốc Tử Giám rộng khoảng 1,5ha, được bao bọc bởi các tuyến đường Đinh Tiên Hoàng - Đoàn Thị Điểm - Lê Trực. Các hạng mục gốc còn lại, gồm: Tam Quan, bia Thị Học, bia Huỳnh Tự Thư Thanh, Nữ tường, Di Luân Đường, hai Nhà Học, hai Nhà Giám Sinh và hai Kiều Gia nối giữa các khối nhà.

Bảo tồn để hồi sinh

Sau hơn một thế kỷ tồn tại, nhiều hạng mục đã xuống cấp nghiêm trọng, đặc biệt là Nhà Học Hữu bị cháy năm 2022. Vì vậy, dự án Bảo tồn, tôn tạo thích nghi di tích Quốc Tử Giám - Kinh thành Huế được xem là cần thiết.

Ông Phùng Văn Hoàng, Phó Giám đốc phụ trách Ban Quản lý Dự án Di tích Cố đô Huế - Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô (BTDTCĐ) Huế cho biết: Sau quá trình nghiên cứu, sưu tầm tư liệu và hoàn thiện hồ sơ thiết kế, dự án đang được thẩm định tại Cục Di sản văn hóa. Dự kiến, giữa hoặc cuối tháng 12/2025, công trình sẽ khởi công, thời gian thực hiện 4 năm. Tuy nhiên, trung tâm đặt quyết tâm hoàn thành sớm hơn kế hoạch.

Theo ông Hoàng, từ 1/9/2025, việc thẩm định các công trình di tích cấp quốc gia, quốc gia đặc biệt - trong đó có Quốc Tử Giám sẽ do Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch trực tiếp thực hiện. Đây là điểm mới của Luật Di sản sửa đổi và Nghị định 208/2025, khiến quy trình đầu tư phải điều chỉnh cho phù hợp. Tuy có thể làm kéo dài thời gian thẩm định, nhưng về lâu dài sẽ giúp nâng cao tính chuyên môn và thống nhất trong công tác bảo tồn di tích.

Dự án được HĐND tỉnh (nay là thành phố Huế) phê duyệt tại Nghị quyết 100/NQ-HĐND ngày 14/10/2021 và điều chỉnh tại Nghị quyết 116/NQ-HĐND ngày 10/12/2024. UBND thành phố ban hành Quyết định 2816/QĐ-UBND ngày 5/9/2025, giao Trung tâm BTDTCĐ Huế làm chủ đầu tư, với tổng kinh phí 108,6 tỷ đồng. Dự án gồm nhiều hạng mục tu bổ quy mô lớn, nổi bật là Di Luân Đường, hai Nhà Học, hai Nhà Giám Sinh, Tam Quan - Nữ tường và bia Huỳnh Tự Thư Thanh… Tất cả được phục hồi theo phong cách kiến trúc thời vua Khải Định, giữ nguyên yếu tố gốc, loại bỏ các chi tiết ngoại lai và gia cố bằng vật liệu truyền thống như gỗ nhóm II, ngói liệt men vàng, vữa tam hợp…

Di Luân Đường - trung tâm của toàn bộ quần thể sẽ được hạ giải, phục hồi tổng thể, chống ẩm, chống mối, gia cố hệ móng, phục hồi mái ngói men vàng và hệ thống trang trí sành sứ. Hai Nhà Học và Nhà Giám Sinh cũng sẽ được hạ giải và phục hồi đồng bộ, bổ sung hệ thống điện, chiếu sáng, phòng cháy, chữa cháy, đảm bảo công năng cho việc trưng bày và tổ chức sự kiện… Sau khi hoàn thành, di tích sẽ trở thành Bảo tàng Giáo dục Khoa cử, nơi lưu giữ, trưng bày và giới thiệu tư liệu về nền giáo dục Nho học; đồng thời, là không gian tổ chức các hoạt động khuyến học, trao thưởng, vinh danh hiền tài.

Giám đốc Trung tâm BTDTCĐ Huế Hoàng Việt Trung chia sẻ: Khi được trùng tu hoàn chỉnh, Quốc Tử Giám và điện Long An sẽ tạo thành một khối thống nhất, góp phần hoàn thiện tổng thể Di tích Cố đô Huế, vừa bảo tồn di sản, vừa đáp ứng nhu cầu văn hóa, giáo dục của cộng đồng. Đây sẽ là địa điểm lý tưởng để tổ chức lễ trao bằng, hội thảo khoa học, lễ hội sách, hay các hoạt động sáng tác thơ, văn, hội họa - đưa di sản sống động trở lại với đời sống đương đại; đồng thời, tăng tính hấp dẫn của tuyến tham quan Hoàng Thành - Bảo tàng Mỹ thuật Cung đình Huế - Quốc Tử Giám, nâng cao sức hút du lịch văn hóa, khơi gợi niềm tự hào về truyền thống hiếu học của dân tộc.

Bài, ảnh: LIÊN MINH