Trăm năm hành trình Huỳnh Phương Đông

Chuỗi triển lãm “Hành trình Huỳnh Phương Đông” gồm 4 triển lãm diễn ra tại hai miền Nam Bắc gồm: Bảo tàng Mỹ thuật TP Hồ Chí Minh (ngày 15/3), Nhà Trưng bày - Triển lãm TP Hồ Chí Minh (20/3), Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam (10/4) và một triển lãm dự kiến diễn ra ngày 22/4 tại Hà Nội. Đây không chỉ là sự kiện triển lãm quy mô nhất từ trước đến nay về họa sĩ Huỳnh Phương Đông nhân dịp kỷ niệm 100 năm ngày sinh của ông mà còn là dấu ấn trọng đại chào mừng 50 năm ngày thống nhất đất nước (1975-2025).

Chuỗi triển lãm trưng bày, giới thiệu hơn 700 tác phẩm tiêu biểu trong sự nghiệp 70 năm cầm cọ của họa sĩ Huỳnh Phương Đông. Ngoài ra, gia đình và ban tổ chức sẽ ra mắt bộ sách gồm 10 cuốn, giới thiệu 2.500 tác phẩm. Số tác phẩm chỉ là một phần nhỏ so với gia tài hơn 20.000 bức tranh (chưa kể tượng điêu khắc và số phác họa dở dang) mà lão họa sĩ cùng con cháu gìn giữ trong tư gia ở quận 7, TP Hồ Chí Minh.

Họa sĩ Huỳnh Phương Đông.

Ký họa kháng chiến là mảng đề tài nổi bật và đặc sắc nhất trong gia tài đồ sộ này. Tuổi đôi mươi đi theo cách mạng, cậu sinh viên Huỳnh Công Nhãn (tên thật họa sĩ Huỳnh Phương Đông) của Trường Mỹ nghệ thực hành Gia Định (nay là Đại học Mỹ thuật TP Hồ Chí Minh) nuôi trong mình chí nợ nước thù nhà. Mang đôi bàn tay tài hoa, ông và những người bạn cùng chí hướng thực hiện nhiệm vụ rải truyền đơn, vẽ biểu ngữ, tranh cổ động và phát hành Báo Tiến lên cổ động phong trào đấu tranh ở khu vực Sài Gòn - Chợ Lớn.

Mỗi lần dán truyền đơn hay tranh cổ động, cậu sinh viên lém lỉnh giả bộ cầm theo nải chuối chín. Nếu có người thì cứ ung dung vừa đi vừa ăn, ngó trước sau không có ai, cậu quẹt nhanh trái chuối thành hai đường chéo lên tường, ấn tờ truyền đơn hay tranh cổ động xong là vọt lẹ. Cách dán này khiến việc dán truyền đơn cực nhanh gọn, khó bị phát hiện mà bọn địch được phen đổ mồ hôi vì đi gỡ. Giai đoạn hoạt động bí mật này đặt nền tảng đầu tiên cho phong cách nghệ thuật và đề tài mà ông theo đuổi về sau.

Cầm súng tham gia hai cuộc kháng chiến trường kỳ của dân tộc, cây cọ đã cùng ông đi khắp chiến trường miền Nam, ghi lại cuộc đấu tranh bất khuất, anh dũng của quân và dân ta. Cuộc sống của bộ đội trong khu căn cứ rừng Sác, khung cảnh chiến trường, tình quân dân, chân dung đồng đội, nhân dân miền Nam... là nguồn đề tài vô tận để ông vẽ.

Trên chiến trường khốc liệt và thiếu thốn, không cọ, không giấy, ông cầm hòn than, cục đất vẽ trên bất kỳ chất liệu nào từ tấm bìa, mẩu bao thuốc lá, giấy vụn... Ngồi trên chiến hào hay giữa rừng thâm u, ông dùng những dụng cụ mộc mạc, đơn sơ ấy họa nên vị đại tướng, anh bộ đội, cô du kích, bà má miền Nam, em bé chăn trâu... Những chân dung ấy dù trong bất kỳ hoàn cảnh nào cũng sáng ngời đôi mắt cương nghị, lạc quan nhìn về một tương lai đất nước trọn niềm vui.

Vẽ mỗi nhân vật, ông đều có thời gian gắn bó với họ. Thế nên, chỉ vài đường nét, ông lột tả được tâm tư, tính cách mỗi người. Không phải ngẫu nhiên mà nhiều ký họa của ông sau này cũng chính là ảnh thờ, khi những con người bất khuất ấy ngã xuống trong chiến tranh. Nói về ký họa chân dung của Huỳnh Phương Đông, nhà sử học nghệ thuật, TS Johanna Branson (người Mỹ) đánh giá: “Có thể nói loại tranh mà ông Đông gắn bó nhất trong suốt cuộc đời nghệ thuật đó là chân dung. Ông luôn chú tâm quan sát, ghi lại hình ảnh những người xung quanh. Nhưng, ông không đơn giản chỉ vẽ họ, mà còn chia sẻ những trải nghiệm của mình với họ, ông trở thành một phần trong đời sống của các nhân vật. Chính điều này đã tạo nên nét độc đáo, tiêu biểu, đặc trưng trong tác phẩm của Huỳnh Phương Đông, độc đáo đến mức kỳ lạ”.

Sinh thời, họa sĩ Huỳnh Phương Đông từng nói: “Tôi vẽ chân dung hàng trăm bè bạn và đồng chí. Nhiều bạn bè của tôi hồi đó là những chàng trai, những cô gái còn rất trẻ, nhưng họ vô cùng dũng cảm trên chiến trường. Tôi có trách nhiệm gìn giữ kỷ niệm về họ. Tranh tôi không vẽ bằng màu, tranh tôi vẽ bằng máu của chúng tôi - những đồng đội”.

Ngoài mảng ký họa chân dung thì ký họa trận đánh và phong cảnh thời chiến cũng làm nên mảnh ghép tiêu biểu về họa sĩ Huỳnh Phương Đông. Những trận đánh khốc liệt và vang đội như Ấp Bắc, Bình Giã, La Ngà, cầu Chữ Y, Bến Ra, chiến dịch Mậu Thân... đều được ông tái hiện sống động trên tranh. Xem tranh, người ta còn nghe thấy đâu đây tiếng hô xung phong, tiếng bom đạn, tiếng máy bay quần thảo, tiếng lửa cháy rừng rực xé nát trời đêm.

Bức “Chiến thắng Ấp Bắc” có lẽ là tác phẩm mà họa sĩ Huỳnh Phương Đông đầu tư nhiều thời gian và tâm huyết nhất bởi ông muốn tái hiện lại trận đánh oanh liệt cũng như mô hình phối hợp đánh giặc tuyệt vời của quân và dân ta. Bức tranh dài hơn 10 mét trải qua hàng chục lần phác thảo, mô tả toàn cảnh trận đánh.

Trong trận đánh đó, ông cùng họa sĩ Châu Hồ đào hầm bí mật ở bờ ruộng, vừa tránh địch càn, vừa phục kích vẽ máy bay trực thăng lên xuống đổ quân. Bản vẽ chưa hoàn thành, Châu Hồ hy sinh, máu nhuốm đầu cọ. Máu xương đồng đội thúc giục Huỳnh Phương Đông tiếp tục hoàn thành bản vẽ, nối trọn lời thề với người ngã xuống. Để rồi đây trở thành một trong 3 chùm tác phẩm ("Trận Ấp Bắc" - 1963; "Trận Bình Giã" - 1965; "Trận La Ngà" - 1948) giúp ông vinh dự được trao tặng Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật năm 2007.

Nhiều ký họa của Huỳnh Phương Đông được đưa lên tem Bưu chính Việt Nam trong bộ 6 mẫu "Miền Nam - Đất nước - Con người” phát hành năm 1968 gồm: "Đánh giặc đến cùng”, "Người trinh sát”, "Nữ dũng sĩ diệt Mỹ”, "Trạm giao liên”, "Sau giờ chiến đấu”, "Thôn xóm giải phóng”...

Tranh "Đội công binh Bến Cát" vẽ năm 1978.

Đến với chuỗi triển lãm “Hành trình Huỳnh Phương Đông”, giới thưởng ngoạn không chỉ được thưởng thức các tác phẩm ký họa kháng chiến đặc sắc trên mà còn có cơ hội chứng kiến một Huỳnh Phương Đông đa dạng và đa diện. Đó là những bức ký họa phong cảnh thời bình, về sự nghiệp xây dựng đất nước; chân dung những con người đã đi qua chiến tranh và trở về cuộc sống thường nhật; phong cảnh, đời sống nhân dân khắp năm châu; sự dịu dàng từ tranh lụa, tranh sơn mài, tượng cho tới tranh khỏa thân...

90 năm cuộc đời, bước chân họa sĩ Huỳnh Phương Đông miệt mài không mỏi để tìm chất liệu cho màn toan. Bước chân ấy đi xuyên suốt vạn nẻo đường đất nước qua thời kỳ chống Pháp và chống Mỹ. Khi hòa bình lập lại, ông lại bỏ cây cọ vào đáy ba lô, chu du từ Liên Xô (cũ), Cuba, Trung Quốc, Lào, Campuchia cho đến Canada, Pháp, Italy... Những chân dung, những khoảnh khắc đời thường mộc mạc ấy càng làm tăng thêm giá trị của sự hy sinh và trân quý hòa bình. Ngoài tác phẩm, chuỗi triển lãm “Hành trình Huỳnh Phương Đông” còn trưng bày các tư liệu, bưu ảnh, bưu thiếp, kỷ vật, hiện vật, tranh cổ động, tem thư... để công chúng hiểu thêm về bối cảnh sống và tâm tình của cố họa sĩ tài hoa.

Có thể nói, Huỳnh Phương Đông dành cả cuộc đời của mình chỉ để đi và vẽ. Ông đi miệt mài và vẽ hối hả, cuống quýt như một cuộc tất toán cho món nợ mà ông nợ đồng đội, nợ nhân dân, nợ đất nước. Xem tranh của Huỳnh Phương Đông, người ta thấy ở đó bản anh hùng ca của dân tộc Việt Nam được dệt nên bằng những sắc màu. Vẽ về chiến tranh nhưng gam màu của Huỳnh Phương Đông chẳng bao giờ u tối mà mạnh mẽ, quyết liệt, pha vào đó là gam màu tươi sáng, rực rỡ như ước vọng về tương lai khải hoàn.

Sinh thời, ông luôn có ý thức bảo quản tác phẩm của mình. Bà Lê Thị Thu, vợ họa sĩ Huỳnh Phương Đông tâm sự: “Từ sau khi anh ra đi vào năm 2015, gia đình luôn gìn giữ các tác phẩm của anh cẩn thận và xem như báu vật. Tôi và các con luôn khắc ghi trong tâm khảm mong mỏi của anh: “Phải giữ lại tranh cho lịch sử, cho nước nhà và cho con cháu. Đừng để người trẻ Việt Nam sau này muốn xem tranh chiến tranh Việt Nam lại phải qua nước ngoài mới xem được”.

Mai Quỳnh Nga