Triển lãm 'Khoa thi Hương cuối thế kỷ XIX': Đối thoại quá khứ và hiện tại qua những bức ảnh hiếm tại Văn Miếu

Sáng ngày 06/11/2025, tại Di tích quốc gia đặc biệt Văn Miếu - Quốc Tử Giám (Hà Nội), lễ khai mạc triển lãm “Khoa Thi Hương cuối thế kỷ 19” đã diễn ra. Đây là một sự kiện quan trọng trong khuôn khổ biennale nhiếp ảnh quốc tế Photo Hanoi ’25.

Triển lãm giới thiệu tới công chúng những bức ảnh tư liệu quý hiếm của nhiếp ảnh gia người Pháp Firmin-André Salles (1860–1929) , ghi lại kỳ thi Hương khoa Đinh Dậu năm 1897 tại Nam Định (cũ).

Ông Jonathan Wallace Baker (áo vest xanh bên trái), Trưởng đại diện Văn phòng UNESCO tại Hà Nội và ông Eric Soulier (áo Vest đen ở giữa), Tham tán văn hóa của Đại sứ quán Pháp tại Việt Nam đang xem và nghe thuyết trình về những bức ảnh về "Khoa Thi Hương cuối thế kỷ 19”

Sự kiện được thực hiện với sự bảo trợ của UBND TP. Hà Nội, phối hợp cùng Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội, cùng sự hỗ trợ của UNESCO và Tập đoàn SOVICO.Triển lãm kéo dài từ ngày 01/11 đến hết ngày 30/11/2025.

Những tư liệu quý về một thời đại chuyển mình

Triển lãm đưa người xem trở lại bối cảnh lịch sử đặc biệt, khi hệ thống khoa cử Nho học truyền thống của Việt Nam đang bước vào giai đoạn cuối cùng. Kỳ thi Hương năm 1897 tại Nam Định, được hợp nhất từ hai trường thi Hà Nội và Nam Định , thu hút hơn 10.000 sĩ tử dù chỉ có 80 người đỗ.

Quảng cảnh kỳ thi Hương năm 1897 tại Nam Định (cũ), được hợp nhất từ hai trường thi Hà Nội và Nam Định , thu hút hơn 10.000 sĩ tử tham dự.

Nhiếp ảnh gia người Pháp - Firmin-André Salles, người đã làm việc tại Việt Nam, Lào và Campuchia giai đoạn 1896 -1898, đã may mắn ghi lại được sự kiện này khi có sự xuất hiện của Toàn quyền Đông Dương - Paul Doumer trong phiên khai mạc (đây là giai đoạn Việt Nam đang nằm dưới sự cai trị của chế độ thực dân Pháp trong Liên bang Đông Dương). Sự kiện này đã tạo cơ hội hiếm hoi để Salles chụp lại "không khí trang nghiêm mà cũng đầy náo nhiệt của trường thi xưa".

Những bức ảnh của nhiếp ảnh gia người Pháp Firmin - André Salles - ghi lại kỳ thi Hương khoa Đinh Dậu năm 1897 tại Nam Định (cũ).

Sử dụng kỹ thuật "bảng khô" (dry-plate) tiên tiến thời bấy giờ, các bức ảnh của Salles có độ sắc nét và chi tiết vượt trội. Những tác phẩm này hiện là tư liệu quý giá được lưu giữ tại Thư viện quốc gia Pháp và Hội Địa lý quốc gia Pháp.

Triển lãm cũng phản ánh bước ngoặt của nền giáo dục Việt Nam, khi tiếng Pháp và chữ Quốc ngữ bắt đầu được đưa vào nội dung thi, đánh dấu sự suy tàn của Nho giáo và mở đầu cho giai đoạn giáo dục theo mô hình phương Tây.

"Tre trong ảnh – ảnh trong tre"

Một trong những điểm nhấn đặc sắc nhất của triển lãm chính là không gian trưng bày. Lấy cảm hứng từ chính "kiến trúc của các trường thi xưa" , các kiến trúc sư từ Kecho Collective đã tạo nên một cấu trúc độc đáo.

Lấy cảm hứng từ chính "kiến trúc của các trường thi xưa" không gian triển lãm lấy chất liệu tre truyền thống" với "phong cách thiết kế đương đại"

Không gian này kết hợp "chất liệu tre truyền thống" với "phong cách thiết kế đương đại" , tạo nên một trải nghiệm thị giác sinh động. Phát biểu tại sự kiện, KTS. Nguyễn Mạnh Tuấn, người sáng lập Kecho Collective, chia sẻ: "Với chúng tôi, công trình này không chỉ là một thiết kế kiến trúc, mà là một cuộc đối thoại — giữa hình ảnh và không gian, quá khứ và hiện tại, ánh sáng và vật liệu. Chúng tôi muốn khơi lại cảm giác vật chất của tre... qua một ngôn ngữ kiến trúc đương đại. Cấu trúc tre không cạnh tranh với ảnh, mà phản chiếu chúng: tre trong ảnh – ảnh trong tre."

Thiết kế này nhằm đưa người xem bước vào "một trường thi tưởng tượng", nơi "mỗi bước chân là một cuộc trở về".

Nơi di sản kết nối tương lai

Sự kiện có sự tham dự của nhiều đại biểu quan trọng, khẳng định ý nghĩa của triển lãm trong việc kết nối di sản văn hóa.

Du khách tham quan triển lãm đang chụp lại những bức ảnh tư liệu

Ông Jonathan Wallace Baker, Trưởng đại diện Văn phòng UNESCO tại Hà Nội , gọi đây là "một trong những triển lãm tiêu biểu của Photo Hanoi’25". Ông nhấn mạnh: "Những hình ảnh này... nhắc nhở chúng ta về vai trò sâu sắc của giáo dục và tri thức trong việc hình thành bản sắc Việt. Tại UNESCO, chúng tôi tin rằng sáng tạo là một trong những con đường mạnh mẽ nhất để kết nối di sản với tương lai."

Mẫu máy ảnh mà nhiếp ảnh gia người Pháp Firmin-André Salles (1860–1929) , ghi lại kỳ thi Hương khoa Đinh Dậu năm 1897 tại Nam Định (cũ).

Đại diện Trung tâm Hoạt động Văn hóa Khoa học Văn Miếu – Quốc Tử Giám, đơn vị đăng cai , chia sẻ thêm về ý nghĩa thời điểm: "Cuộc triển lãm... được tổ chức năm nay trong bối cảnh Văn Miếu – Quốc Tử Giám có các hoạt động kỷ niệm 950 năm khoa thi đầu tiên, Minh kinh bác học... Thời gian triển lãm diễn ra trong tháng di sản, kỷ niệm Ngày Nhà giáo Việt Nam càng thêm ý nghĩa ." Vị đại diện cũng hy vọng triển lãm sẽ "nuôi dưỡng tinh thần về giá trị của sự học" và kết nối các giá trị truyền thống với "Bốn trụ cột giáo dục của UNESCO".

Du khách tham quan triển lãm ảnh của André Salles tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám

Là đơn vị khởi xướng và điều phối Photo Hanoi ’25 , ông Eric Soulier, Tham tán Văn hóa, Giám đốc Viện Pháp tại Việt Nam, khẳng định: "Triển lãm ảnh của André Salles... là một biểu tượng mạnh mẽ của sự giao thoa giữa không gian di sản và các triển lãm của Photo Hanoi ." Ông cũng cho rằng triển lãm "đặt ra câu hỏi về vai trò của nhiếp ảnh trong cách chúng ta cảm nhận lịch sử".

Hệ thống khoa cử dưới thời quân chủ ở Việt Nam là một mô hình tuyển chọn nhân tài nghiêm ngặt, thấm đượm tinh thần "trọng hiền đãi sĩ" của Nho giáo. Muốn bước chân vào chốn quan trường, tìm kiếm vinh quang trí tuệ và cơ hội phụng sự triều đình, sĩ tử phải vượt qua nhiều kỳ thi với mức độ sàng lọc khắt khe. Bắt đầu từ kỳ thi Hương, sĩ tử tiếp tục thi Hội, và cuối cùng là kỳ thi Đình danh giá tại kinh đô Huế. Người đỗ đạt được phân hạng theo thứ bậc: Tú tài, Cử nhân, Phó bảng, Tiến sĩ.

Trong hệ thống khoa cử xưa, kỳ thi Hương – được tổ chức ba năm một lần tại các trường thi địa phương – giữ vai trò then chốt trong việc tuyển chọn nhân tài. Đây là vòng sàng lọc quan trọng, quy tụ hàng ngàn sĩ tử từ nhiều tỉnh thành.
Kỳ thi diễn ra dưới sự giám sát nghiêm ngặt của triều đình, với quy chế chặt chẽ nhằm bảo đảm tính công bằng: bài làm được ghi phách ẩn danh và niêm phong cẩn thận để tránh lộ danh tính; thời gian làm bài được quy định rõ ràng; thí sinh không được mang theo tài liệu hay trao đổi trong suốt thời gian thi.
Kỳ thi thường gồm ba hoặc bốn vòng (gọi là tam trường hoặc tứ trường), với nội dung trải dài từ Kinh nghĩa (Tứ thư – Ngũ kinh), Chiếu – Chế – Biểu (văn bản hành chính), Thơ phú, cho đến Văn sách (luận bàn về chính sự). Chỉ số ít thí sinh xuất sắc mới được xướng danh đỗ Cử nhân – điều kiện cần để bước tiếp vào kỳ thi Hội ở kinh đô.
Khoa cử thời ấy không chỉ là con đường học thuật mà còn là một thiết chế chính trị - xã hội quan trọng, phản ánh lý tưởng của giới sĩ phu – nơi học vấn và đạo đức được đề cao hơn xuất thân hay dòng dõi.
Đây cũng là phương tiện gìn giữ sự công bằng và liêm chính trong bộ máy nhà nước, đúng với tinh thần "chỉ có trí tuệ chân chính mới xứng đáng được tôn kính”.
Các kỳ thi được tổ chức một cách long trọng, trở thành sự kiện lớn, thu hút sự quan tâm của cả xã hội.

Văn Hùng