Trợ giúp pháp lý từ giai đoạn đầu vụ án: 'Chìa khóa' bảo vệ quyền lợi người yếu thế

Trợ giúp viên pháp lý tham gia tại một phiên tòa.

Sự thay đổi này xuất phát từ nhận thức về vai trò quyết định của giai đoạn đầu trong định hướng toàn bộ quá trình tố tụng. TGPL can thiệp từ sớm giúp phát hiện và khắc phục kịp thời các sai sót về thủ tục, vi phạm quyền của người được trợ giúp - đặc biệt quan trọng với các đối tượng yếu thế như người dân tộc thiểu số, người nghèo, trẻ em, người khuyết tật.

Câu chuyện gia đình ông Thao Văn Sớ ở huyện Mường Lát là minh chứng điển hình. Ba bố con ông phá hoại 6.393m2 cây sắn gây thiệt hại 34,5 triệu đồng do tranh chấp đất đai. Với sự tham gia của TGVPL từ khi khởi tố, phân tích về nhân thân, động cơ và tình tiết giảm nhẹ, các bị cáo chỉ nhận án tù treo thay vì tù thực thi: ông Sớ 24 tháng, hai người con trai 16 tháng.

Trường hợp nữ sinh lớp 8 D.T.H. bị xâm hại tình dục tại huyện Cẩm Thủy cũng cho thấy tầm quan trọng của can thiệp sớm. Chi nhánh TGPL số 5 đã cử TGVPL tham gia ngay từ giai đoạn điều tra để bảo vệ quyền lợi hợp pháp cho cháu.

Ông Đoàn Văn Dương, Giám đốc Trung tâm TGPL Nhà nước tỉnh, cho biết TGVPL tham gia từ đầu có thể theo dõi toàn bộ quá trình thu thập chứng cứ, lấy lời khai, đảm bảo không vi phạm thủ tục tố tụng. Nhiều sai sót trong giai đoạn điều tra nếu không được khắc phục kịp thời sẽ rất khó xử lý ở giai đoạn xét xử.

Từ năm 2018-2024, hoạt động TGPL đạt những kết quả tích cực: 858/4.645 vụ việc được đánh giá thành công, hiệu quả (18,5%). Tỷ lệ TGVPL đạt chỉ tiêu tốt trong tham gia tố tụng tăng từ 48% (năm 2018) lên 84% (năm 2024). Chất lượng vụ việc cũng cải thiện vượt bậc khi số vụ đạt tiêu chí tốt tăng từ 30- 40% lên trên 90% hiện nay.

Tuy nhiên, hoạt động TGPL vẫn đối mặt nhiều khó khăn. Tỉnh chỉ có 23/32 TGVPL (71,8% biên chế) trong khi nhu cầu tăng cao. Số vụ việc tham gia tố tụng tăng mạnh từ 516 vụ (năm 2018) lên 1.486 vụ (năm 2024), so với chỉ 100 - 150 vụ/năm trước khi thực hiện Đề án đổi mới công tác TGPL.

Về cơ sở vật chất, Trung tâm TGPL Nhà nước tỉnh đã có trụ sở độc lập và được trang bị đầy đủ phương tiện. Tuy nhiên, các chi nhánh tại huyện chưa có trụ sở riêng, phải mượn hoặc thuê địa điểm. Hệ thống phần mềm quản lý cũng thường xuyên gặp lỗi, quá tải. Một số đối tượng thực sự cần TGPL như người cao tuổi, người khuyết tật, nạn nhân bạo lực gia đình, hộ mới thoát nghèo vẫn chưa được quy định trong diện được trợ giúp.

Để can thiệp hiệu quả từ giai đoạn đầu, TGVPL cần kiến thức sâu về luật tố tụng, kỹ năng tranh tụng và khả năng phân tích vụ án. Từ năm 2011 đến nay, trung tâm đã tổ chức 41 hội nghị tập huấn cho hơn 2.100 lượt người, cử 27 viên chức bồi dưỡng nghiệp vụ luật sư. Trung tâm cũng tăng cường phối hợp với các cơ quan tố tụng để nắm bắt thông tin sớm, chủ động tham gia từ giai đoạn khởi đầu, thường xuyên tổ chức trao đổi kinh nghiệm giữa các TGVPL. UBND tỉnh đề xuất Bộ Tư pháp sửa đổi Luật TGPL theo hướng mở rộng diện đối tượng, tăng cường đào tạo, xây dựng chính sách đãi ngộ thu hút nhân lực và nâng cấp hệ thống phần mềm quản lý.

"Thực hiện TGPL từ giai đoạn đầu của các vụ án thể hiện tinh thần nhân văn sâu sắc của hệ thống pháp luật Việt Nam. Đây chính là “chìa khóa” để đảm bảo công bằng trước pháp luật, giúp những người yếu thế trong xã hội có được sự bảo vệ tốt nhất về quyền và lợi ích hợp pháp. Những câu chuyện thực tế đã chứng minh rằng, khi pháp luật thực sự đi vào cuộc sống thông qua hoạt động TGPL, nó không chỉ bảo vệ quyền lợi người dân mà còn mở ra cơ hội thứ hai, tạo bài học quý giá về ý thức tuân thủ pháp luật. Chỉ khi nào mọi người dân đều được tiếp cận công bằng với dịch vụ pháp lý từ những bước đầu tiên, chúng ta mới thực sự xây dựng được một xã hội công bằng, dân chủ và văn minh" - Giám đốc Trung tâm TGPL Nhà nước tỉnh Đoàn Văn Dương nhấn mạnh.

Bài và ảnh: Ngân Hà