Trung Á và Nam Kavkaz: Điểm nút mới, chiến lược mới trong cạnh tranh toàn cầu

Vị trí địa chiến lược đặc thù

Khu vực Trung Á và Nam Kavkaz là một nhóm những quốc gia từng thuộc Liên Xô cũ nằm giữa những dãy núi Kavkaz, sa mạc Trung Á và bao quanh vùng biển Caspi. Khu vực này chính là điểm nối giữa các trung tâm quyền lực và văn minh lớn trong lịch sử là Nga ở phía Bắc, châu Âu ở phía Tây, Trung Quốc ở phía Đông và Trung Đông ở phía Nam. Trong lịch sử, đây từng là điểm giao thương của Con đường Tơ lụa kết nối hai nền văn minh phương Đông và phương Tây. Sau khi Liên Xô tan rã năm 1991, các quốc gia trong khu vực được trao quyền độc lập, nhưng vẫn được coi là vùng ảnh hưởng truyền thống của Nga do những tương đồng về lịch sử, văn hóa và địa lý.

Ngày nay, Trung Á và Kavkaz đóng vai trò trung chuyển các tuyến vận tải và năng lượng xuyên lục địa, là “cửa ngõ” đưa hàng hóa Trung Quốc tới châu Âu qua Hành lang Trung tâm, là điểm xuất phát của các đường ống dẫn dầu khí từ Caspi sang Thổ Nhĩ Kỳ và Địa Trung Hải, đồng thời cũng là vành đai an ninh ở phía Nam nước Nga. Vị trí địa lý độc đáo đã khiến khu vực trở thành một “bức tường tự nhiên”, đồng thời cũng là “hành lang bắt buộc” cho thương mại và quân sự thu hút sự chú ý của các cường quốc. Nhà phân tích Fiona Hill tại Viện Brookings từng đánh giá: “Ai kiểm soát được Trung Á và Kavkaz, người đó nắm trong tay chìa khóa nối liền hai lục địa”.

Sự xuất hiện của Mỹ cho một dự án hòa bình tại Nam Kavkaz là điều đáng chú ý.

Năng lượng - lá bài quyết định

Nếu vị trí địa lý là nền tảng thì năng lượng chính là “lá bài” khiến cuộc cạnh tranh tại đây đang trở nên quyết liệt. Hầu hết các quốc gia Trung Á và Nam Kavkaz đều sở hữu nguồn tài nguyên dầu khí phòng phú. Azerbaijan từ lâu đã cung cấp khoảng 1 triệu thùng dầu mỗi ngày cho các đối tác phía Nam châu Âu và Thổ Nhĩ Kỳ. Turkmenistan, với trữ lượng khí tự nhiên ước tính trên 19 nghìn tỷ m³, được xếp vào nhóm nước giàu tài nguyên khí nhất thế giới. Kazakhstan cũng thuộc nhóm quốc gia xuất khẩu dầu khí lớn nhất.

Khủng hoảng Ukraine đã khiến châu Âu phải tìm kiếm nguồn thay thế khí đốt Nga và con đường từ Trung Á qua Nam Kavkaz càng trở nên quan trọng. Theo số liệu của Liên minh châu Âu (EU), năm 2023, Azerbaijan đã cung cấp khoảng 12 tỷ m³ khí đốt, với kế hoạch nâng lên 20 tỷ m³ vào năm 2027. Chủ tịch Ủy ban châu Âu, bà Ursula von der Leyen từng khẳng định trong chuyến thăm Baku tháng 7/2022 rằng: “Azerbaijan thực sự là một đối tác năng lượng then chốt của chúng tôi”.

Trong khi đó, Kazakhstan cũng đang gia tăng xuất khẩu dầu thô qua đường ống Caspi Pipeline Consortium (CPC) tới cảng Novorossiysk trên Biển Đen, trước khi tái xuất sang châu Âu. Những tuyến đường ống lớn và ổn định này chính là hy vọng lớn nhất của châu  để giảm phụ thuộc vào Nga trong tương lai gần.

Các quốc gia khác cũng đang phụ thuộc không nhỏ vào dầu khí của khu vực này còn có Thổ Nhĩ Kỳ và Trung Quốc. Trung Quốc, từ năm 2009, đã vận hành đường ống Trung Á - Trung Quốc, nối Turkmenistan, Uzbekistan, Kazakhstan tới Tân Cương, với công suất hơn 55 tỷ m³/năm, đáp ứng khoảng 15% nhu cầu khí đốt nội địa. Ấn Độ, trong nỗ lực đảm bảo nguồn cung cho nền kinh tế đang phát triển cũng đang đầu tư vào đường ống dẫn khí TAPI để nhập khẩu khí đốt trực tiếp từ Turkmenistan trong tương lai gần.

Khác với châu Âu, các quốc gia này vẫn đang là bạn hàng lớn của Nga, nhưng biến động địa chính trị khó lường cùng nhu cầu ngày càng tăng trong nước đã buộc họ cũng phải tìm đến Trung Á và Nam Kavkaz để đa dạng nguồn cung. Sự “tranh giành” giữa các cường quốc xung quanh đang biến nguồn năng lượng quanh biển Caspi thành công cụ chiến lược có khả năng xoay chuyển quan hệ giữa các cường quốc.

Hành lang Trung tâm được kỳ vọng là con đường rút ngắn Á - Âu trong thời gian tới.

Tâm điểm chú ý

Trong vài năm qua, hàng loạt thỏa thuận ngoại giao và kinh tế đã được ký kết, cho thấy sự quan tâm ngày càng lớn của các cường quốc đối với khu vực. EU đã ký kết Biên bản ghi nhớ với Azerbaijan vào tháng 7/2022, nhằm tăng gấp đôi lượng khí nhập khẩu từ Baku. Đồng thời, EU cũng thúc đẩy phát triển Hành lang Trung tâm, tuyến vận tải nối Trung Quốc với châu Âu qua khu vực nhằm giảm sự phụ thuộc vào tuyến đường phía Bắc qua Nga.

Theo tính toán, Hành lang Trung tâm, nếu được hoàn thiện, có thể giảm thời gian vận chuyển hàng hóa từ Trung Quốc sang châu Âu xuống còn 15 ngày, so với 25-30 ngày theo đường biển. Điều này làm gia tăng sức hấp dẫn của khu vực đối với cả doanh nghiệp lẫn chính phủ. Hội nghị Samarkand tháng 4/2025 đã chứng kiến EU ký “Đối tác chiến lược EU - Trung Á”, kèm theo gói đầu tư 13 tỷ USD tập trung vào hạ tầng, năng lượng xanh và số hóa.

Trung Quốc thúc đẩy thương mại thông qua Sáng kiến Vành đai Con đường. Hội nghị thượng đỉnh “Trung Á - Trung Quốc” năm 2023 tại Tây An đã chứng kiến hàng chục tỷ USD cam kết đầu tư, bao gồm các dự án hạ tầng đường sắt xuyên Kazakhstan và Kyrgyzstan. Bắc Kinh còn đề xuất mở rộng hợp tác năng lượng tái tạo, biến khu vực thành “trạm trung chuyển xanh” trên tuyến Á - Âu. Ngày 17/6/2025 tại Astana, Chủ tịch Tập Cận Bình ký Hiệp ước “Tình láng giềng lâu dài và hợp tác hữu nghị” với 5 nước Trung Á đánh dấu một bước tiến mới trong quan hệ giữa các bên.

Thổ Nhĩ Kỳ cũng mở rộng ảnh hưởng thông qua Tổ chức các quốc gia Turkic, củng cố quan hệ với Kazakhstan, Uzbekistan và Azerbaijan. Việc Ankara ủng hộ Baku trong xung đột Nagorno-Karabakh cũng giúp tăng vị thế của Thổ Nhĩ Kỳ tại Kavkaz. Mới đây, việc Mỹ làm trung gian cho thỏa thuận chấm dứt xung đột tại Nagorno-Karabakh giữa Azerbaijan và Armenia, đặc biệt là mở hành lang TRIPP qua Armenia mà Washington được trao quyền phát triển trong 99 năm cho thấy sự dịch chuyển sâu sắc về ảnh hưởng tại khu vực này.

Ở chiều ngược lại, dù bị chi phối nguồn lực bởi cuộc xung đột Ukraine, nhưng việc duy trì các hiệp ước an ninh tập thể cùng căn cứ quân sự ở Armenia, Kyrgyzstan và Tajikistan khiến Nga vẫn có tiếng nói nhất định. Giáo sư Alexander Cooley, đến từ Đại học Columbia, đánh giá: “Nga có thể mất thế chủ động, nhưng chưa bao giờ biến mất khỏi Trung Á và Kavkaz”. Ngoài ra, sáng kiến Hành lang Vận tải Bắc - Nam do Iran, Nga và Ấn Độ thúc đẩy, đi qua Azerbaijan và Iran, cũng đang tạo thêm một chiều cạnh mới cho khu vực.

Tác động của cạnh tranh chiến lược

Cấu trúc quyền lực tại Trung Á và Nam Kavkaz đang chuyển từ mô hình “Nga đơn cực” sang một đa cực phức hợp. Sự gia tăng hiện diện của các cường quốc đang làm thay đổi cục diện khu vực. Một mặt, điều này mở ra cơ hội phát triển cho các nước nhỏ, khi họ có thể khai thác lợi ích từ nhiều phía, ký kết các thỏa thuận kinh tế có lợi và thoát khỏi thế phụ thuộc truyền thống. Mặt khác, nó cũng tạo ra nguy cơ “chia rẽ chiến lược”, khi mỗi nước buộc phải cân bằng giữa các cường quốc.

Kazakhstan hiện duy trì một chính sách đối ngoại “đa hướng”, khéo léo giữ quan hệ với Nga trong khi mở rộng hợp tác với EU và Trung Quốc. Azerbaijan tận dụng ưu thế năng lượng để trở thành đối tác không thể thiếu với châu Âu, đồng thời củng cố quan hệ với Thổ Nhĩ Kỳ. Theo chuyên gia Thomas de Waal đến từ Trung tâm Carnegie thì: “Sự thay đổi lớn nhất hiện nay là các nước nhỏ ở khu vực không còn chấp nhận vai trò sân sau của bất kỳ cường quốc nào. Họ đang chủ động tìm kiếm sự đa dạng hóa quan hệ để tự bảo vệ mình”.

Tuy nhiên, cạnh tranh chiến lược cũng làm gia tăng nguy cơ bất ổn. Ngay khi những hiệp định kinh tế được ký kết, các cường quốc nhiều khả năng cũng sẽ tăng cường hiện diện quân sự và ngoại giao để bảo vệ lợi ích. Điều này buộc các nước trong khu vực phải vừa tận dụng cơ hội, vừa đối mặt với thách thức an ninh ngày càng phức tạp. Viễn cảnh tương lai có thể rẽ theo hai hướng: hoặc khu vực trở thành hành lang thịnh vượng nối Á - Âu nhờ những dự án hòa bình và hợp tác hoặc ngược lại, rơi vào vòng xoáy bất ổn nếu cạnh tranh cường quốc vượt khỏi tầm kiểm soát.

Cựu Cố vấn an ninh quốc gia Mỹ, ông Zbigniew Brzezinski từng gọi khu vực Á - Âu là “bàn cờ lớn” của thế kỷ XXI. Trung Á và Nam Kavkaz hiện đang ở vị trí trung tâm của bàn cờ ấy và sẽ tiếp tục là tâm điểm cạnh tranh trong nhiều thập kỷ tới.

Tử Uyên