Từ chiến tranh ủy nhiệm đến xung đột trực tiếp: Kỷ nguyên chiến lược mới ở Tây Á

Cuộc xung đột kéo dài 12 ngày giữa Iran và Israel, cộng với việc Mỹ trực tiếp không kích vào các cơ sở hạt nhân Iran, đã kết thúc bằng một lệnh ngừng bắn mong manh. Hình minh họa

Cuộc xung đột kéo dài 12 ngày giữa Iran và Israel, cộng với việc Mỹ trực tiếp không kích vào các cơ sở hạt nhân Iran, đã kết thúc bằng một lệnh ngừng bắn mong manh. Như nhiều lần trước, Tổng thống Mỹ Donald Trump là người công bố thỏa thuận này.

Ở Tây Á, nguy cơ xung đột trực diện giữa Tel Aviv và Tehran là mối lo thường trực. Hai bên liên tục răn đe nhau theo kiểu “hủy diệt lẫn nhau” (MAD). Dù khủng hoảng toàn diện chưa xảy ra, mỗi bên đều tuyên bố chiến thắng, trong khi nguy cơ xung đột vẫn luôn rình rập. Chương trình hạt nhân của Iran, dù chưa bị chấm dứt hoàn toàn, có thể đã chịu thiệt hại đáng kể.

Hy vọng đang đặt vào khả năng Iran và Mỹ nối lại đàm phán, hướng tới một thỏa thuận thay thế cho Kế hoạch Hành động Chung Toàn diện (JCPOA) vốn đã đình trệ. Các cuộc không kích của Israel và việc nhiều nhân vật chủ chốt của Iran bị loại bỏ đã làm đàm phán trở nên khó khăn hơn. Đáp lại, Iran tiến hành tấn công mang tính biểu tượng vào căn cứ Al-Udaid của Mỹ tại Qatar.

Doha nổi lên như một trung gian hòa giải hiệu quả, góp phần làm dịu tình hình và thúc đẩy lệnh ngừng bắn.

Tuy nhiên, cuộc đối đầu giữa Iran và Israel đã đẩy khu vực Tây Á vào khủng hoảng, với nhiều hệ lụy về địa chính trị và kinh tế. Xung đột từ chỗ âm ỉ đã chuyển thành các cuộc tấn công quân sự công khai, kéo theo sự can dự rõ rệt của các cường quốc, đặc biệt là Mỹ.

Trong bối cảnh này, cần theo dõi chặt chẽ: Các vi phạm lệnh ngừng bắn; Vai trò chiến lược của Mỹ; Ảnh hưởng tới chương trình hạt nhân Iran; Giá dầu toàn cầu và an ninh eo biển Hormuz; Động thái của các nước vùng Vịnh và quốc gia ngoài khu vực; Ngoài ra, khả năng - dù xa vời - về thay đổi chính quyền tại Iran cũng là điều cần được tính đến.

Nguy cơ xung đột lan rộng từ khu vực sang toàn cầu

Tình hình đang leo thang nhanh chóng, khi Mỹ công khai tham chiến cùng Israel trong chiến dịch không kích Iran. Chiến dịch mang tên "Midnight Hammer" (Nhát búa giữa đêm) bắt đầu từ ngày 13/6/2025, và tiếp tục vào ngày 21/6, đánh dấu một bước ngoặt chưa từng có.

Mỹ sử dụng máy bay tàng hình B-2 và bom xuyên phá siêu nặng (nặng tới 30.000 pound) để tấn công các cơ sở hạt nhân ngầm. Đáp trả, Iran lập tức phản công, đẩy khu vực vào vòng xoáy bạo lực nguy hiểm.

Sự chuyển đổi từ xung đột ủy nhiệm sang đối đầu trực diện giữa các quốc gia lớn làm gia tăng rủi ro, cả về quân sự lẫn địa chính trị. Căng thẳng hiện nay không chỉ là một chu kỳ bạo lực thông thường, mà đang mở ra một giai đoạn chiến lược mới, trong đó, đối đầu công khai và nguy cơ xung đột quy mô lớn ngày càng hiện hữu.

Các cuộc không kích nhằm vào hạ tầng hạt nhân của Iran trong tháng 6/2025 không phải là sự kiện đơn lẻ, mà là bước can thiệp sâu rộng với những hệ lụy nghiêm trọng đối với ổn định khu vực và an ninh toàn cầu. Tình hình hiện tại cho thấy xung đột đang có xu hướng leo thang, khi cả hai bên đều muốn thể hiện sức mạnh thông qua hành động quân sự. Có vẻ như phương châm đang được áp dụng là “hòa bình bằng sức mạnh”.

Trong bối cảnh căng thẳng ngày càng gia tăng, các nỗ lực ngoại giao và thỏa thuận ngừng bắn tỏ ra yếu ớt và thiếu hiệu quả. Dù ngày 24/6/2025, hai bên đã đạt được thỏa thuận ngừng bắn, nhưng trên thực tế, Israel và Iran vẫn tiếp tục giao tranh ác liệt, không hề có dấu hiệu hạ nhiệt.

Nhiều lãnh đạo thế giới, trong đó có Tổng thống Mỹ Donald Trump, đã lên tiếng chỉ trích mạnh mẽ, cho rằng cả hai bên đều vi phạm cam kết và kêu gọi kiềm chế. Việc liên tục phớt lờ các nỗ lực hòa giải phản ánh rõ ràng sự thiếu tin tưởng lẫn nhau, những khác biệt sâu sắc về mục tiêu chiến lược và một khoảng cách gần như không thể thu hẹp. Trong bối cảnh đó, ưu tiên chính trị - quân sự của cả hai phía đang lấn át mong muốn đạt được hòa bình, và xung đột cứ thế kéo dài.

Sự tham gia trực tiếp của Mỹ đã làm thay đổi cục diện cuộc chiến, biến một cuộc đối đầu khu vực thành một cuộc khủng hoảng có nguy cơ lan rộng ra toàn cầu. Những đợt không kích của quân đội Mỹ nhằm vào các cơ sở hạt nhân quan trọng của Iran - nằm trong khuôn khổ chiến dịch "Midnight Hammer" - đánh dấu bước chuyển rõ rệt từ can thiệp gián tiếp sang hành động công khai và mạnh mẽ. Mục tiêu của Washington là làm suy yếu lâu dài năng lực hạt nhân của Iran, thậm chí buộc Tehran phải thay đổi chiến lược tổng thể. Tuy nhiên, dù điều này có thể buộc Iran quay lại bàn đàm phán, nó cũng làm tăng nguy cơ dẫn đến một cuộc chiến lớn hơn, với hậu quả khó lường.

Mỹ đang cố gắng duy trì thế cân bằng mong manh: Vừa ngăn Iran leo thang, vừa tránh bị kéo vào một cuộc chiến toàn diện. Nhưng với mỗi đợt leo thang quân sự, thế cân bằng ấy lại trở nên mong manh hơn. Mối quan hệ đồng minh giữa Mỹ và Israel cũng góp phần làm căng thẳng thêm gay gắt, mở rộng phạm vi xung đột và làm phức tạp thêm khả năng chấm dứt xung đột.

Chương trình hạt nhân của Iran tiếp tục là mục tiêu chính trong các chiến dịch quân sự. Theo đánh giá ban đầu sau các đợt không kích, ba cơ sở hạt nhân quan trọng - Natanz, Fordow và Isfahan - đã bị hư hại nghiêm trọng. Natanz, nơi được xem là trung tâm làm giàu uranium lớn nhất của Iran, bị phá hủy phần lớn trạm điện mặt đất và khu thử nghiệm. Fordow - vốn được xây dựng sâu dưới lòng đất và bảo vệ rất nghiêm ngặt - cũng bị đánh bom, khói lửa bốc lên dữ dội. Isfahan, nơi bị nghi là lưu trữ uranium gần cấp độ vũ khí, cũng bị tên lửa Mỹ bắn trúng, gây thiệt hại lớn cho nhiều tòa nhà trong khuôn viên.

Những đòn đánh phối hợp này nhằm làm gián đoạn đáng kể tham vọng hạt nhân của Iran. Nếu thành công, chiến dịch "Midnight Hammer" có thể làm chậm, hoặc thậm chí ngăn Iran nâng cấp lượng uranium làm giàu cao lên mức đủ để chế tạo vũ khí. Tuy nhiên, các chuyên gia cảnh báo rằng, Iran hiện đã sở hữu đủ nguyên liệu để chế tạo tới 9 quả bom hạt nhân - nghĩa là năng lực vũ khí hóa vẫn đang nằm trong tầm tay. Khi kho uranium làm giàu cao đó vẫn chưa rõ vị trí cụ thể, nguy cơ phổ biến vũ khí hạt nhân và bất ổn toàn cầu sẽ ngày càng lớn.

Nguy cơ rò rỉ phóng xạ và ảnh hưởng môi trường gây lo ngại toàn cầu

Lo ngại về nguy cơ rò rỉ phóng xạ từ các cơ sở hạt nhân của Iran đang gia tăng, đặc biệt trong bối cảnh các cuộc không kích có thể làm nổ kho chứa vật liệu hạt nhân, gây hậu quả nghiêm trọng cho sức khỏe con người và môi trường. Dù liên tiếp bị tấn công, Iran vẫn tuyên bố tiếp tục chương trình hạt nhân, cho thấy các cuộc phá hoại cơ sở vật chất chưa thể cản bước chiến lược dài hạn của nước này.

Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) hiện gặp khó trong việc giám sát kho uranium của Iran. Dù chưa phát hiện rò rỉ phóng xạ ngay sau các vụ tấn công, thiệt hại kết cấu nghiêm trọng là điều đã được xác nhận. Điều này làm dấy lên mối lo lớn về khả năng phổ biến vũ khí hạt nhân, cũng như sự an toàn trong quản lý vật liệu hạt nhân của Iran.

Mối quan hệ giữa Tehran và IAEA cũng xấu đi rõ rệt. Quốc hội Iran đã thông qua luật ngừng cấp vốn và hợp tác với IAEA, cáo buộc tổ chức này thiếu khách quan. Iran thậm chí đe dọa sẽ xem xét lại việc tham gia Hiệp ước Không phổ biến Vũ khí hạt nhân (NPT), làm tăng thêm tính bất ổn cho khu vực và cộng đồng quốc tế.

Giá dầu biến động mạnh vì xung đột leo thang

Xung đột giữa Iran và phương Tây lập tức ảnh hưởng đến thị trường năng lượng toàn cầu. Sau các đợt không kích của Mỹ, giá dầu Brent đã vọt lên hơn 80 USD/thùng, hiện duy trì ở mức 70-78 USD/thùng - cao hơn nhiều so với trước thời điểm xung đột.

Nếu căng thẳng tiếp tục leo thang, đặc biệt trong trường hợp Iran bị phong tỏa và không thể xuất khẩu dầu, giá dầu có thể vượt 90 USD/thùng trong năm 2026. Trong kịch bản xấu nhất - nếu eo biển Hormuz bị đóng hoàn toàn - giá dầu có thể lên tới 130 USD/thùng. Những biến động này cho thấy mức độ nhạy cảm cực cao của thị trường năng lượng thế giới, trước các rủi ro địa chính trị tại khu vực Tây Á. Chỉ một gián đoạn từ nguồn cung lớn như Iran cũng đủ gây sốc cho nền kinh tế toàn cầu, từ vận tải đến giá thành khai thác.

Eo biển Hormuz - Điểm nóng chiến lược toàn cầu

Eo biển Hormuz - tuyến vận tải quan trọng nối Vịnh Ba Tư ra đại dương - là huyết mạch cho việc vận chuyển dầu mỏ và khí tự nhiên hóa lỏng (LNG) toàn cầu. Trong bối cảnh chiến sự phức tạp, rủi ro gián đoạn giao thông hàng hải qua tuyến đường này đang tăng cao. Mặc dù tàu thương mại vẫn hoạt động, nhưng nếu xung đột leo thang, nguy cơ đối với chuỗi cung ứng năng lượng và an toàn hàng hải là rất lớn.

Iran hiện xuất khẩu khoảng 2,2 triệu thùng dầu/ngày qua Hormuz - con số đủ cho thấy tầm quan trọng chiến lược của tuyến đường này. Chỉ cần gián đoạn trong thời gian ngắn cũng có thể đe dọa an ninh năng lượng toàn cầu, thậm chí kéo theo nguy cơ suy thoái kinh tế trên diện rộng.

Phản ứng của các cường quốc bên ngoài

Trước tình hình ngày càng căng thẳng ở Tây Á, các cường quốc bên ngoài đang điều chỉnh chiến lược theo lợi ích riêng. Nga là một ví dụ điển hình: Nước này vẫn duy trì quan hệ với Iran, nhưng không có cam kết can thiệp quân sự. Moscow theo dõi sát diễn biến, lo ngại nếu Iran ngả về phương Tây, hoặc nếu chính quyền hiện tại sụp đổ - điều có thể phá vỡ thế cân bằng địa chính trị mà Nga đang cố giữ trong khu vực.

Trong bối cảnh căng thẳng leo thang ở Trung Đông, Nga tìm cách tận dụng cơ hội từ biến động giá dầu và thị trường vũ khí để thu lợi, nhưng tránh can dự quân sự trực tiếp. Trung Quốc thì liên tục kêu gọi giải pháp ngoại giao, giữ thái độ trung lập nhằm bảo vệ lợi ích kinh tế, đặc biệt là nhập khẩu năng lượng từ khu vực.

Các nước vùng Vịnh - láng giềng gần Iran - chọn cách ứng xử thận trọng. Dù không chỉ trích Mỹ, hay ủng hộ Iran công khai, họ cũng không chọn phe, vì lo ngại bất ổn lan rộng sẽ ảnh hưởng đến kinh tế, an ninh và chính sách đối ngoại của mình. Họ đang tìm cách giữ thế trung lập, vừa cân bằng quan hệ với phương Tây, vừa tránh va chạm với Iran.

Kinh tế và an ninh vùng Vịnh đứng trước nguy cơ

Xung đột hiện tại đẩy các nước vùng Vịnh vào thế khó. Là những nhà xuất khẩu dầu khí chủ chốt, họ lo ngại nguồn cung bị gián đoạn, an toàn hàng hải bị đe dọa, làm tăng chi phí vận tải và giảm lợi nhuận. Bên cạnh đó, bất ổn còn ảnh hưởng đến dòng vốn đầu tư, ngành du lịch - vốn là nguồn thu lớn với các nước như UAE, Qatar, hay Ả Rập Xê-út.

Căng thẳng Mỹ - Iran cũng buộc các nước này phải điều chỉnh chính sách quốc phòng, củng cố năng lực an ninh và xem xét lại quan hệ ngoại giao với cả hai bên. Dù tuyên bố trung lập, họ vẫn chịu áp lực từ các rủi ro địa chính trị, buộc phải linh hoạt trong mọi bước đi, nhằm giữ ổn định nội bộ và tránh bị lôi kéo vào xung đột lớn hơn.

Iran và nguy cơ thay đổi chính quyền: Khó đoán và nhiều rủi ro

Viễn cảnh thay đổi chính quyền ở Iran vẫn rất mơ hồ. Mỹ từng tiến hành các cuộc không kích không chỉ nhắm vào chương trình hạt nhân, mà còn nhằm tạo áp lực chính trị, gây bất ổn từ bên trong. Trong khi đó, Iran đang đối mặt với kinh tế suy thoái, GDP giảm, lạm phát tăng, thất nghiệp lan rộng - khiến xã hội bất mãn, đặc biệt là tầng lớp trẻ.

Một số báo cáo cho thấy Iran suy yếu cả về nội bộ chính trị lẫn kho tên lửa, nhưng chính quyền Tehran vẫn giữ được khả năng chống đỡ. Việc can thiệp từ bên ngoài hiếm khi đem lại kết quả mong muốn, và thường dẫn đến hậu quả nghiêm trọng hơn. Trên thực tế, sức ép từ bên ngoài có thể khiến phe cứng rắn trong chính quyền Iran thêm mạnh, thậm chí đẩy nước này vào các hành động phản kháng quyết liệt hơn.

Trong nhiệm kỳ của mình, Tổng thống Donald Trump từng hủy kế hoạch nhằm vào lãnh tụ tối cao Iran, để tránh châm ngòi một cuộc khủng hoảng lớn. Lãnh tụ Iran khi đó cũng đã chuyển một phần quyền lực cho Vệ binh Cách mạng, và cân nhắc lựa chọn người kế nhiệm - những dấu hiệu cho thấy cả hai bên đều tính đến các tình huống xấu nhất, nhưng vẫn dè chừng leo thang căng thẳng.

Hòa bình mong manh và nguy cơ xung đột lan rộng

Lệnh ngừng bắn hiện tại chỉ mang tính tạm thời. Tại Gaza, người dân Palestine vẫn liên tục hứng chịu các đòn tấn công từ lực lượng Israel (IDF). Trong khi các cường quốc vẫn theo đuổi lợi ích riêng, chính các nước vùng Vịnh là bên chịu tổn thất trực tiếp từ bất ổn khu vực.

Để ngăn khu vực trượt vào một cuộc chiến toàn diện với hậu quả toàn cầu, cần có phản ứng đồng bộ và liên tục từ cộng đồng quốc tế. Bên cạnh đó, Iran cũng phải có bước đi cụ thể để trấn an các nước láng giềng về ý định thật sự của họ. Những hành động xâm phạm chủ quyền sẽ bị xem là nghiêm trọng, khó chấp nhận. Qatar - quốc gia từng hứng chịu các vụ tấn công nhằm vào căn cứ Mỹ - đã thẳng thắn tuyên bố đây là “vết nứt” trong quan hệ với Tehran.

Nh.Thạch

AFP