Từ tòa chuyên biệt đến tòa chuyên trách sở hữu trí tuệ: quan trọng nhất vẫn phải là chuyên nghiệp

Hệ thống tòa án Việt Nam đang trải qua giai đoạn chuyển biến ngoạn mục, với nhiều bước ngoặt chỉ trong một thời gian ngắn. Giữa năm 2024, Quốc hội thông qua quy định thành lập tòa án chuyên biệt về SHTT. Nhưng khi tòa chuyên biệt chưa kịp thành hình, việc tổ chức bộ máy chính quyền hai cấp đã kéo theo cuộc cách mạng mới đối với cơ quan xét xử. Cụm từ tòa án chuyên biệt nay chỉ được áp dụng riêng cho trung tâm tài chính quốc tế tại Việt Nam. Thay vào đó, hai tòa chuyên trách SHTT sẽ được tổ chức đặt tại Hà Nội và TPHCM.

Tất cả những nỗ lực trên đều hướng tới một mục tiêu duy nhất đó là chuyên nghiệp hóa hoạt động xét xử trong lĩnh vực SHTT. Vậy thử nhìn sang người hàng xóm vốn đã trở thành “kinh đô” tài phán quốc tế - Singapore - đã làm gì để gây dựng nên vị thế đó trong lĩnh vực SHTT?

Singapore không tiếp cận vấn đề tranh chấp SHTT bằng một công cụ duy nhất, mà họ đã xây dựng cả hệ sinh thái, nơi tùy loại tranh chấp, tùy chủ thể mà sẽ có nhiều hơn một phương pháp giải quyết phù hợp. Triết lý của họ không chỉ là phân định thắng thua, mà là tìm ra giải pháp kinh doanh tốt nhất, bảo toàn giá trị và các mối quan hệ thương mại. Giải quyết tranh chấp SHTT tại Singapore có thể gói gọn trong mấy chữ sau: đa tầng, đa lớp, đa lựa chọn.

Tòa án: Vốn đã mạnh, nay còn nhanh

Nói về giải quyết tranh chấp, trước tiên phải bàn về hệ thống tòa án - cơ chế giải quyết chuẩn mực, có giá trị thực thi mạnh mẽ nhất. Thay vì tổ chức tòa án chuyên trách như Việt Nam, Thái Lan, Trung Quốc… Tòa án Tối cao Singapore thiết lập danh sách các thẩm phán chuyên về lĩnh vực SHTT và công nghệ thông tin. Họ không phải là… “bác sĩ đa khoa mà là dân chuyên” thực thụ. Điều này đảm bảo rằng các vụ kiện gai góc, đòi hỏi kiến thức chuyên môn sâu về mặt kỹ thuật sẽ được xét xử bởi những người thực sự am hiểu, mang lại những phán quyết công bằng và có tính thuyết phục cao.

Nhận thấy các vụ kiện tụng kéo dài, tốn kém chính là rào cản lớn đối với chủ thể quyền, nhất là doanh nghiệp nhỏ và vừa (SME) và cá nhân, Singapore ban hành quy trình tố tụng đơn giản hóa trong lĩnh vực SHTT (simplified track) từ năm 2022. Đây chính là làn đường “BRT” dành riêng cho các tranh chấp có giá trị không quá 500.000 đô la Singapore. Thủ tục tố tụng này được thiết kế để nhanh hơn, rẻ hơn, với nhiều giới hạn về chi phí pháp lý nhằm ngăn chặn những cuộc chiến dai dẳng làm kiệt quệ tài chính của các bên. Một phiên xét xử theo thủ tục này không được kéo dài quá hai ngày.

Phiên xử có thể nhanh chóng, nhưng nếu quá trình chờ đợi kể từ khi nộp đơn quá dài thì sao? Kể từ năm 2024, tòa án Singapore tiếp tục ban hành quy trình tố tụng nhanh (express track) dành cho tranh chấp dân sự nói chung, bao gồm SHTT. Tổng thời gian giải quyết kể từ thời điểm nộp đơn theo thủ tục này không được kéo dài quá chín tháng.

Bên cạnh tòa án chính thống, Singapore thiết lập hội đồng phân xử bản quyền (copyright tribunal) do một thẩm phán tòa khu vực đứng đầu. Chức năng của hội đồng này rất đặc thù, chỉ giải quyết những tranh chấp về phí chuyển quyền giữa tổ chức quản lý tập thể quyền tác giả với người dùng.

Để củng cố vị thế là một trung tâm pháp lý toàn cầu, Singapore còn có Tòa án Thương mại Quốc tế Singapore (SICC). Đây là nơi giải quyết các tranh chấp thương mại quốc tế quy mô lớn, tất nhiên không thể thiếu các vụ kiện SHTT. Sự tồn tại của SICC là một lời mời gọi các doanh nghiệp toàn cầu hãy đến để giải quyết những bất đồng phức tạp nhất. Đây cũng chính là đối thủ cạnh tranh lớn nhất mà dự án trung tâm tài chính quốc tế tại Việt Nam với cơ chế tòa chuyên biệt sẽ phải đối mặt trong thời gian sắp tới.

Ngoài tòa án: Dồn toàn lực thúc đẩy

Tại Singapore, đưa nhau ra tòa thường được xem là giải pháp cuối cùng. Triết lý chủ đạo ở đây là một giải pháp kinh doanh tốt còn giá trị hơn một chiến thắng pháp lý. Việc Tổ chức SHTT thế giới (WIPO) đặt văn phòng duy nhất ngoài Geneva (Thụy Sỹ) của Trung tâm Trọng tài và Hòa giải tại Singapore là một sự chứng thực mạnh mẽ cho hệ sinh thái của quốc đảo nhỏ bé. Trung tâm này chuyên về các tranh chấp SHTT và công nghệ, thu hút các vụ việc từ khắp nơi trên thế giới.

Cục SHTT Singapore (IPOS) cũng đóng vai trò hết sức quan trọng trong việc thúc đẩy cơ chế hòa giải thông qua chương trình hợp tác với WIPO. Theo đó, Cục lập danh sách các chuyên gia về SHTT từ pháp lý, định giá, đến kỹ thuật. Các chuyên gia này sẽ tự động đồng thời trở thành chuyên gia của WIPO để có thể tham gia vào hoạt động hòa giải tranh chấp.

Nhưng điểm độc đáo nhất phải kể đến là, ở Singapore, hòa giải còn có thể được hoàn tiền. Nói chính xác hơn, Chính phủ Singapore đã và đang dùng ngân sách để tài trợ nhằm khuyến khích các bên lựa chọn phương thức giải quyết tranh chấp bằng hòa giải. Chương trình Xúc tiến Hòa giải Tăng cường (REMPS) của Singapore có thể hoàn trả chi phí hòa giải cho các bên lên đến 8.000 đô la (đối với tranh chấp trong nước) và 12.000 đô la (đối với tranh chấp có yếu tố nước ngoài).

Một cơ chế khác, Chương trình Hòa giải WIPO-ASEAN (AMP+), đưa ra mức hỗ trợ chi phí lên đến 7.000 đô la, trong đó 5.000 đô la do WIPO tài trợ và 2.000 đô la bổ sung do IPOS chi trả. Điều này biến việc lựa chọn hòa giải trở thành một quyết định tài chính cực kỳ thông minh và thực tế, đặc biệt là với các doanh nghiệp SME.

Việt Nam: Cuộc cách mạng thể chế vừa bắt đầu

Trong bối cảnh khoảng 90% số vụ xâm phạm quyền SHTT đều được giải quyết thông qua biện pháp hành chính, một gánh nặng khổng lồ bị đặt lên vai cơ quan hành chính nhà nước - những người vốn không sinh ra để phục vụ mục đích này. Hệ thống tòa án truyền thống cũng luôn trong tình trạng quá tải, nên những vụ việc SHTT vừa xa lạ, vừa khó nhằn sẽ tiêu tốn nhiều thời gian, đôi khi lên đến gần thập kỷ.

Cuộc cải cách đã diễn ra vào đúng thời điểm cấp thiết nhất. Tòa SHTT tại Hà Nội sẽ phụ trách 20 tỉnh thành từ Quảng Trị trở ra Bắc, trong khi tòa tại TPHCM sẽ đảm nhận 14 tỉnh thành từ Đà Nẵng trở vào Nam. Các tòa án này sẽ có thẩm quyền xét xử sơ thẩm các vụ án dân sự và hành chính liên quan đến SHTT.

Song song với việc thành lập cơ sở, hàng loạt các chương trình đào tạo chuyên môn dành cho thẩm phán liên tục được mở ra. Mục tiêu rất rõ ràng: tạo ra một đội ngũ thẩm phán chuyên nghiệp để xử lý các vụ việc SHTT một cách hiệu quả và nhất quán, từ đó rút ngắn thời gian xét xử, nâng cao chất lượng phán quyết.

Nhìn từ kinh nghiệm Singapore, rõ ràng chuyên biệt, hay chuyên trách chỉ là câu chữ, điều quan trọng nhất nằm ở tính chuyên nghiệp. Chuyên nghiệp là việc các thẩm phán được phân công vai trò rõ ràng, có trình độ chuyên môn sâu. Chuyên nghiệp còn thể hiện qua thủ tục tố tụng đơn giản, minh bạch và nhanh chóng. Chuyên nghiệp cũng chính là việc mở ra nhiều cơ chế giải quyết linh hoạt, chủ động, và tìm mọi cách thúc đẩy phương thức tối ưu để vừa giải quyết tranh chấp, vừa xoa dịu và hàn gắn mối quan hệ hợp tác kinh doanh.

Việt Nam đã đặt được một bước đi đầu tiên đúng đắn, nhưng để giữ phương hướng sẽ còn rất nhiều thách thức. Việc thành lập tòa án SHTT không chỉ đơn thuần là một cải cách tư pháp. Nó còn là một “siêu dự án xây dựng niềm tin”. Giá trị tức thời lớn nhất có lẽ không nằm ở số lượng vụ án mà nó thụ lý, mà nằm ở sức mạnh biểu tượng trong việc phát đi tín hiệu ra thế giới rằng Việt Nam đang nghiêm túc về việc bảo vệ quyền SHTT.

Nguyễn Lương Sỹ