Tư tưởng Hồ Chí Minh về nền giáo dục Việt Nam kiến tạo, nhân văn, tiến cùng thời đại
Với tầm nhìn thời đại của một con người đã từng bôn ba khắp thế giới, hiểu rõ mối quan hệ tương thông toàn cầu và với ý chí tự cường phi thường, từ rất sớm Hồ Chí Minh đã nung nấu khát vọng đưa nền giáo dục Việt Nam đạt tới trình độ quốc tế, tiến kịp, tiến cùng nhân loại, tạo sinh lực đưa Việt Nam sánh vai cùng các quốc gia phát triển. Người xác định, nền giáo dục Việt Nam phải đào tạo những con người không chỉ có khả năng phụng sự đoàn thể, giai cấp, dân tộc, Tổ quốc mà còn phụng sự nhân loại.
Chủ tịch Hồ Chí Minh quàng khăn đỏ cho đại biểu thiếu nhi Thủ đô đến chúc mừng kỷ niệm 30 năm Ngày thành lập Đảng (1960). Nguồn ảnh: Báo điện tử Đảng Cộng Sản
Hồ Chí Minh nhà tư tưởng vĩ đại về giáo dục
Kế thừa truyền thống quý báu của gia đình nho học và bằng sự trải nghiệm bền bỉ, công phu của bản thân trong quá trình lập thân, lập nghiệp, bôn ba khắp năm châu tìm kiếm chân lý cứu nước, Chủ tịch Hồ Chí Minh thấu hiểu sâu sắc vai trò to lớn của giáo dục đối với sự nghiệp dựng nước, giữ nước của dân tộc và mưu cầu hạnh phúc của con người. Trong cuộc đời hoạt động vô cùng phong phú, cao đẹp của mình, Người luôn dành sự quan tâm đặc biệt đến giáo dục, đào tạo.
Thời dựng Đảng, Người chú trọng giáo dục, đào tạo, huấn luyện cán bộ, xem đây là nhân tố, điều kiện tiên quyết để thành lập chính đảng cách mạng. Khi nước nhà độc lập, với trọng trách của người đứng đầu Đảng, Nhà nước, Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn đặt lên hàng đầu nhiệm vụ xây dựng, phát triển một nền giáo dục Việt Nam hoàn toàn độc lập.
Từ những ngày đầu tiên Nhà nước cách mạng non trẻ vừa được thành lập cho đến trước khi về cõi vĩnh hằng, những bài nói, bài viết và sự chỉ đạo ân cần, chí tình của Chủ tịch Hồ Chí Minh đối với ngành giáo dục, với các thầy giáo, cô giáo, học sinh, sinh viên, học viên, tỏa sáng một triết lý giáo dục mang đậm tính dân tộc, khoa học, đại chúng, vừa kết tinh những tinh hoa giáo dục của một dân tộc văn hiến, vừa thể hiện một tầm nhìn xa, vượt trước thời đại, đặt nền tảng cho sự hình thành đường lối, quan điểm phát triển giáo dục của Đảng Cộng sản Việt Nam. Suy ngẫm, thấm nhuần triết lý giáo dục Hồ Chí Minh có thể thấy xuyên suốt, ngời sáng tư tưởng của vị Lãnh tụ kính yêu, người Thầy vĩ đại về một nền giáo dục Việt Nam kiến tạo, nhân văn, tiến cùng thời đại.
Nền giáo dục của một nước Việt Nam độc lập trước hết là nền giáo dục phụng sự Tổ quốc, phục vụ nhân dân, gắn bó mật thiết và phục vụ hiệu quả thực tiễn cách mạng – một nền giáo dục kiến tạo
Giành được độc lập, tự do cho dân tộc là một kỳ tích vĩ đại, trong đó nổi bật là kỳ tích xóa bỏ nền giáo dục thực dân, phong kiến, xây dựng một nền giáo dục của nhân dân được giải phóng. Ba ngày sau khi đất nước giành được độc lập, trong lá thư gửi học sinh cả nước nhân ngày khai trường, Chủ tịch Hồ Chí Minh nhấn mạnh sự thay đổi lớn lao, có ý nghĩa cách mạng của sự nghiệp giáo dục. Người nêu rõ: “ …từ giờ phút này trở đi các em bắt đầu được nhận một nền giáo dục hoàn toàn Việt Nam. Trước đây cha anh các em và mới năm ngoái cả các em nữa đã phải chịu một nền học vấn nô lệ, nghĩa là nó chỉ đào tạo nên những kẻ làm tay sai, làm tôi tớ cho một bọn thực dân người Pháp. Ngày nay các em được cái may mắn (…) hấp thụ một nền giáo dục của một nước độc lập, một nền giáo dục nó sẽ đào tạo các em nên những người công dân hữu ích cho nước Việt Nam …”
Chủ tịch Hồ Chí Minh thăm Văn Miếu – Quốc Tử Giám, Người xem bia ghi danh các tiến sĩ đầu tiên ở Việt Nam, ngày 29/1/1960. (Nguồn: Tài liệu lưu trữ Bộ Ngoại giao). Nguồn ảnh: Báo điện tử Đảng Cộng Sản
Nhận thức sâu sắc về bước chuyển biến căn bản của nền giáo dục Việt Nam, Chủ tịch Hồ Chí Minh xác định chức năng, nhiệm vụ quan trọng nhất của giáo dục trong chế độ mới là phụng sự công cuộc kiến thiết, bảo vệ đất nước độc lập, nâng cao tinh thần, năng lực làm chủ nước nhà của nhân dân. Muốn giữ vững nền độc lập, muốn làm cho nước mạnh, dân giàu, mọi người Việt Nam phải biết quyền lợi của mình, phải có kiến thức để tham gia vào công cuộc kiến thiết nước nhà.
Người căn dặn, muốn xứng đáng vai trò người chủ của một nước độc lập, tự do thì giáo dục phải hướng người học đến nhận thức đúng đắn về hai vấn đề cốt tử: học để làm gì? học để phục vụ ai? Người chỉ rõ, học để yêu Tổ quốc, yêu lao động, yêu khoa học, yêu đạo đức; học để phụng sự Tổ quốc, phụng sự nhân dân, làm cho dân giàu, nước mạnh.
Trong sự nghiệp kháng chiến kiến quốc (1945 – 1954 ), đến thời kỳ xây dựng chủ nghĩa xã hội ở hậu phương miền Bắc, tiến hành kháng chiến chống Mỹ cứu nước, Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn căn dặn, nội dung giáo dục, phương pháp giáo dục, từ chương trình, sách giáo khoa, cách dạy, cách học, phương pháp đào tạo cán bộ mới, bồi dưỡng cán bộ cũ, nâng cao trình độ văn hóa phổ thông của nhân dân…đều phải phục vụ mục đích giáo dục, phù hợp với yêu cầu, nhiệm vụ của cách mạng, thiết thực giải quyết các vấn đề do thực tiễn cách mạng Việt Nam đặt ra. Muốn vậy, dạy và học phải thiết thực, phải phù hợp với từng đối tượng; phải gắn liền lý luận với thực tiễn, học phải đi đôi với hành, tránh lý thuyết, lý luận suông hoặc chỉ chú trọng thực tiễn mà xem nhẹ lý luận, lý thuyết, trang bị cho người học tri thức và kỹ năng tự giải quyết những yêu cầu của công việc thực tế.
Bên trong những chỉ dẫn ân tình, dễ hiểu, dễ nhớ của Chủ tịch Hồ Chí Minh là tầm tư duy sâu rộng của Người về bản chất, nét đặc sắc của nền giáo dục Việt Nam hoàn toàn mới trong thời đại độc lập, tự do, chủ nghĩa xã hội – một nền giáo dục kiến tạo của Việt Nam, của con người Việt Nam mà sợi chỉ đỏ chính là tư tưởng gắn giáo dục với thực tiễn cách mạng, với thực tiễn đời sống, lấy trải nghiệm thực tiễn, ứng dụng thức tiễn để nâng tầm và hiệu quả kiến tạo.
Giáo dục Việt Nam trong tư tưởng Hồ Chí Minh là nền giáo dục lấy phát triển con người toàn diện làm trung tâm – một nền giáo dục thấm đẫm chủ nghĩa nhân văn
Thấu hiểu sâu sắc bản chất tàn bạo, độc ác của chủ nghĩa thực dân, đế quốc nói chung, chính sách ngu dân của chúng nói riêng, Chủ tịch Hồ Chi Minh sớm chỉ rõ, thất học là nguồn gốc dẫn đến nghèo hèn, một dân tộc dốt là dân tộc yếu, do vậy trong suốt cuộc đời cần lao, tranh đấu vì độc lập dân tộc, mưu cầu hạnh phúc cho nhân dân, Hồ Chí Minh luôn khao khát mục tiêu giáo dục con người Việt Nam phát triển toàn diện, làm cho dân tộc Việt Nam trở thành một dân tộc thông thái.
Trong tư tưởng Hồ Chí Minh về giáo dục, con người luôn được đặt ở vị trí trung tâm; đào tạo con người Việt Nam phát triển toàn diện là thiên chức cao cả của giáo dục, là công việc hàng đầu của sự nghiệp kiến quốc. Người chỉ rõ: không có giáo dục, không có cán bộ thì cũng không nói gì đến kinh tế, văn hóa; muốn xây dựng chủ nghĩa xã hội phải có con người xã hội chủ nghĩa; vì lợi ích mười năm thì phải trồng cây, vì lợi ích trăm năm thì phải trồng người.
Bác Hồ với các cháu thiếu nhi dũng sĩ miền Nam ra thăm miền Bắc (13/2/1969). Nguồn ảnh: Báo điện tử Đảng Cộng Sản
Để người Việt Nam có đầy đủ phẩm chất, năng lực làm chủ đất nước độc lập, Chủ tịch Hồ Chí Minh thường xuyên chỉ dẫn, giáo dục phải nhất quán tư tưởng: đào tạo người học để làm việc, để làm người, làm cán bộ; giúp con người phát triển hài hòa về đức, trí, thể, mĩ, có thể phát triển hoàn toàn những năng lực sẵn có. Dạy và học phải luôn chú trọng dạy chữ và dạy người, chú trọng cả tài lẫn đức, cốt nhất là phải dạy cho người học biết yêu nước, thương nòi, biết tri ân những anh hùng có công với nước, có chí tự lập, tự cường, có tri thức, văn hóa, sức khỏe để tham gia xây dựng, bảo vệ nước nhà…
Chiều sâu của chủ nghĩa nhân văn Hồ Chí Minh về giáo dục là tư tưởng: mọi người Việt Nam “ai cũng được học hành”; mọi người đều bình đẳng về cơ hội và điều kiện để học tập. Người đặc biệt quan tâm đến con em những gia đình có công với nước, những gia đình hoàn cảnh còn khó khăn, con em vùng đồng bào dân tộc thiểu số, vùng sâu, vùng xa, những người không có điều kiện học hành vì hy sinh tuổi cắp sách đến trường để tham gia công cuộc kháng chiến, kiến quốc… Người chủ trương phải thực hiện chế độ học tập suốt đời giúp mọi người có điều kiện hoàn thành nhân cách và tri thức để ích nước, lợi nhà. Với Hồ Chí Minh, cơm ăn, áo mặc và học hành là những nấc thang quan trọng đầu tiên mang đến hạnh phúc của con người.
Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn mong muốn nền giáo dục Việt Nam phải vươn tới trình độ tiên tiến, hiện đại, tiến cùng thời đại
Trong điều kiện đất nước phải chịu ách đô hộ của thực dân, đế quốc, phải trải qua những cuộc chiến tranh khốc liệt, còn nghèo nàn lạc hậu, Chủ tịch Hồ Chí Minh chú trọng xây dựng nền giáo dục Việt Nam từ những việc thiết thực đầu tiên: bình dân học vụ, dạy mọi người biết đọc, biết viết, tiến tới nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực, đáp ứng những yêu cầu cấp thiết của thực tiễn đất nước. Đồng thời với tầm nhìn thời đại của một con người đã từng bôn ba khắp thế giới, hiểu rõ mối quan hệ tương thông toàn cầu và với ý chí tự cường phi thường, từ rất sớm Hồ Chí Minh đã nung nấu khát vọng đưa nền giáo dục Việt Nam đạt tới trình độ quốc tế, tiến kịp, tiến cùng nhân loại, tạo sinh lực đưa Việt Nam sánh vai cùng các quốc gia phát triển. Người xác định, nền giáo dục Việt Nam phải đào tạo những con người không chỉ có khả năng phụng sự đoàn thể, giai cấp, dân tộc, Tổ quốc mà còn phụng sự nhân loại.
Chủ tịch Hồ Chí Minh thăm lớp học bổ túc văn hóa và kỹ thuật buổi tối của công nhân Nhà máy ô tô “1-5”, lá cờ đầu của phong trào bổ túc văn hóa ngành Công nghiệp Hà Nội (19/12/1963). Nguồn ảnh: Báo điện tử Đảng Cộng Sản
Người đặt kỳ vọng vào nền giáo dục Việt Nam, thế hệ trẻ Việt Nam. Người căn dặn, phải dạy cho thế hệ trẻ ý chí tự lập, tự cường, “ quyết không chịu thua kém ai”; phải không ngừng nâng cao chất lượng văn hóa, chuyên môn nhằm thiết thực giải quyết những vấn đề do cách mạng đặt ra, đồng thời phải phấn đấu “ trong một thời gian không xa đạt những đỉnh cao của khoa học, kỹ thuật. Muốn vậy phải chú trọng khơi dậy tinh thần yêu khoa học, trang bị những tri thức về khoa học, kỹ thuật; phải khiêm tốn, chịu khó học tập tri thức, kinh nghiệm tiên tiến của nước ngoài nhưng không rập khuôn, sao chép mà học tập có chọn lọc, sáng tạo…
Tám mươi năm trước, trong bức thư đầu tiên gửi ngành giáo dục ngày 5 tháng 9 năm 1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã gửi gắm niềm khát vọng cháy bỏng vào một nền giáo dục Việt Nam độc lập đủ sức, đủ tầm đào tạo nên thế hệ trẻ làm rạng danh đất nước. Người xúc động viết gửi học sinh cả nước: sau 80 năm trời nô lệ làm cho nước nhà bị yếu hèn, ngày nay chúng ta phải xây dựng lại cơ đồ mà tổ tiên đã để lại, làm sao cho chúng ta theo kịp các nước khác trên toàn cầu. Người kỳ vọng vào sự vươn lên mạnh mẽ của thế hệ trẻ Việt Nam, những chủ nhân bằng công sức học tập của mình có thể làm cho non sông Việt Nam trở nên tươi đẹp, dân tộc Việt Nam có thể bước tới đài vinh quang để sánh vai cùng các cường quốc năm châu.
Chủ tịch Hồ Chí Minh nói chuyện với học sinh Trường Nghệ thuật Sân khấu Trung ương ở khu văn công Mai Dịch, Hà Nội (25/11/1961). Nguồn ảnh: Báo điện tử Đảng Cộng Sản
Tám mươi năm qua, tâm niệm của Chủ tịch Hồ Chí Minh về một nền giáo dục Việt Nam tiến cùng thời đại từng bước được hiện thực hóa và bây giờ chính là thời điểm để thực hiện trọn vẹn ước nguyện cao đẹp của Người.
Vận dụng, phát triển sáng tạo tư tưởng giáo dục Hồ Chí Minh, vững bước vào kỷ nguyên phát triển vươn mình của dân tộc
Tư tưởng về giáo dục của Chủ tịch Hồ Chí Minh xuyên qua và vượt lên những chỉ dẫn cụ thể, thiết thực xuất phát từ yêu cầu của đời sống đất nước là một tầm nhìn xa trông rộng, đi trước thời đại, dự cảm và định hướng tương lai.
Nhân loại đã bước vào thập niên thứ ba của thế kỷ XXI; tư duy về nền giáo dục hiện đại đã có những bước tiến mới trong bối cảnh thế giới đã có nhiều biến đổi, nhất là tác động của cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư. Người ta nói nhiều đến phát triển nền giáo dục thông minh; nhấn mạnh 4 trụ cột trong giáo dục thế kỷ XXI : học để biết – học để làm – học để khẳng định mình – học để chung sống; nhấn mạnh yêu cầu đào tạo lực lượng lao động kiến tạo, có kỹ năng thích ứng với sự biến đổi của thời đại…Những vấn đề cốt lõi của tư duy giáo dục hiện đại đang được bàn thảo hôm nay, về bản chất, đã được thể hiện trong tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh về giáo dục cách đây hơn nửa thế kỷ với một cách biểu đạt giản dị, rất Việt Nam và vô cùng sâu sắc.
Dưới sự lãnh đạo của Đảng, toàn dân, toàn quân ta đang tích cực phấn đấu, chuẩn bị những tiền đề quan trọng để bước vào kỷ nguyên mới – kỷ nguyên vươn mình của dân tộc; kỷ nguyên phát triển bứt phá, tăng tốc, phấn đấu xây dựng nước Việt Nam xã hội chủ nghĩa dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh, phồn vinh, hạnh phúc; mọi người dân đều được phát triển toàn diện, có cuộc sống ấm no, tự do, hạnh phúc, văn minh; đuổi kịp, tiến cùng, sánh vai cùng các cường quốc năm châu.
Kỷ nguyên mới đặt ra những yêu cầu mới, ngày càng cao đối với sự nghiệp giáo dục, đào tạo Việt Nam, đòi hỏi phải đẩy mạnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục, đào tạo theo tinh thần Nghị quyết số 29 – NQ/TW, ngày 4-11-2013 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng, khóa XI và Kết luận số 91 – KL/TW, ngày 12/8/2024 của Bộ Chính trị, khóa XIII. Để hiện thực hóa Nghị quyết của Đảng, hơn bao giờ hết, cần quán triệt sâu sắc, tiếp tục vận dụng, phát triển sáng tạo tư tưởng Hồ Chí Minh về nền giáo dục Việt Nam kiến tạo, nhân văn, tiến cùng thời đại.
Trước hết, cần hướng giáo dục, đào tạo phục vụ trực tiếp, hiệu quả yêu cầu phát triển tăng tốc, bứt phá của đất nước trong kỷ nguyên mới. Giáo dục, đào tạo cần đặt trọng tâm vào đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao, bồi dưỡng nhân tài, kết hợp chặt chẽ với khoa học, công nghệ, thật sự là đột phá chiến lược, tạo động lực nền tảng, có ý
nghĩa quyết định cho sự phát triển nhanh, mạnh, bền vững của đất nước.
Thứ hai, tập trung nâng cao chất lượng giáo dục, đào tạo con người Việt Nam phát triển toàn diện, có đủ phẩm chất, năng lực, thật sự là chủ thể kiến tạo kỷ nguyên mới. Thời kỳ phát triển mới đòi hỏi giáo dục, đào tạo phải phát huy mạnh mẽ vai trò chủ yếu trong xây dựng con người Việt Nam xã hội chủ nghĩa phát triển toàn diện về đức, trí, thể, mĩ; khơi dậy tinh thần yêu nước, đoàn kết, ý chí tự chủ, tự lực, tự cường, tự hào dân tộc; khát vọng cống hiến và năng lực đổi mới sáng tạo, thích ứng, làm chủ những thành tựu của cách mạng công nghiệp lần thứ tư, nhất là công nghệ số, chuyển đổi số…tạo ra chất lượng mới của lực lượng sản xuất Việt Nam trong thời đại số.
Thứ ba, đẩy nhanh quá trình hiện đại hóa, quốc tế hóa giáo dục, đào tạo; đưa giáo dục Việt Nam trở thành nền giáo dục tiên tiến trong khu vực và trên thế giới, có những đóng góp nổi bật vào hệ giá trị giáo dục toàn cầu.
Trong quá trình đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục, đào tạo trong kỷ nguyên mới, cần khắc ghi lời căn dặn của Chủ tịch Hồ Chí Minh trong bức thư cuối cùng Người gửi lại ngành giáo dục nhân dịp đầu năm học năm 1968 trước lúc Người đi xa: Giáo dục nhằm đào tạo những người kế tục sự nghiệp cách mạng to lớn của Đảng và nhân dân ta; giáo dục là sự nghiệp của quần chúng, cần phát huy đầy đủ dân chủ xã hội chủ nghĩa; các ngành, các cấp đảng và chính quyền địa phương phải thật sự quan tâm hơn nữa đến sự nghiệp này, phải chăm sóc nhà trường về mọi mặt, đẩy sự nghiệp giáo dục của ta lên những bước phát triển mới.
GS.TS Phùng Hữu Phú tác giả bài viết. Ông từng giữ nhiều trọng trách quan trọng như: Phó Bí thư thường trực Thành ủy Hà Nội, Chủ tịch Hội đồng Nhân dân Thành phố Hà Nội (2001-2006); Ủy viên Ban Chấp hành Trung ương Đảng (khóa IX, X) (2001-2010); Phó Trưởng Ban Thường trực Ban Tuyên giáo Trung ương (2006-2011); Phó Chủ tịch Thường trực Hội đồng Lý luận Trung ương, Bí thư Đảng ủy ĐHQGHN (1995- 1999).
