Tương lai nào cho quân đoàn robot hình người?

Con người vẫn sợ robot ngoài vòng kiểm soát trong tương lai

Elon Musk, người đàn ông giàu nhất hành tinh và cũng là kiến trúc sư trưởng của dự án Optimus, từng đưa ra một dự báo khiến giới quan sát phải rùng mình: trong tương lai không xa, số lượng robot hình người trên Trái Đất sẽ vượt quá dân số loài người, đạt mức 10 đến 20 tỷ đơn vị. Nếu lời tiên tri này trở thành hiện thực, chúng ta không chỉ đang nói về một sản phẩm công nghệ mới, mà là sự ra đời của một giống loài lao động hoàn toàn mới – những "công dân silicon".

Khi những cỗ máy này tràn ra khỏi các dây chuyền lắp ráp để bước vào bệnh viện, viện dưỡng lão và từng hộ gia đình, nền kinh tế toàn cầu sẽ trải qua một cuộc đại phẫu chưa từng có kể từ Cách mạng Công nghiệp. Liệu sự trỗi dậy của quân đoàn robot sẽ là cứu cánh cho nhân loại đang già cỗi hay là khởi đầu của một cơn ác mộng về sự dư thừa con người?

Lời giải cho bài toán dân số già: Khi Robot trở thành "người con hiếu thảo" và "công nhân vĩnh cửu"

Cả Washington và Bắc Kinh, dù đối đầu gay gắt trên mọi mặt trận, đều đang phải đối mặt với một kẻ thù chung vô hình nhưng tàn khốc: thời gian. Cấu trúc nhân khẩu học của thế giới đang đảo chiều, với tỷ lệ sinh giảm sâu và tuổi thọ tăng cao, đẩy cả hai siêu cường vào viễn cảnh thiếu hụt lao động trầm trọng và gánh nặng an sinh xã hội khổng lồ. Trong bối cảnh đó, robot hình người không còn là một lựa chọn xa xỉ, mà là chiếc phao cứu sinh bắt buộc. Tại Trung Quốc, nơi di chứng của chính sách một con đang tạo ra một xã hội già hóa với tốc độ nhanh nhất lịch sử, robot hình người được kỳ vọng sẽ lấp đầy khoảng trống khổng lồ trong lĩnh vực chăm sóc người cao tuổi.

Hãy tưởng tượng một viện dưỡng lão vào năm 2035, nơi những robot như GR-1 của Fourier Intelligence không chỉ làm nhiệm vụ nâng đỡ bệnh nhân nằm liệt giường hay hỗ trợ di chuyển – những việc vốn tàn phá sức khỏe của y tá con người – mà còn đóng vai trò bầu bạn.

Với sự tích hợp của trí tuệ nhân tạo tạo sinh có khả năng thấu cảm (Empathetic AI), những robot này có thể trò chuyện, nhắc lịch uống thuốc và thậm chí nhận biết những thay đổi nhỏ trong tâm trạng của người già để đưa ra lời an ủi phù hợp. Thị trường "nền kinh tế tóc bạc" này có giá trị hàng nghìn tỷ đô la, và quốc gia nào làm chủ được công nghệ robot hộ lý sẽ nắm giữ chìa khóa để giải quyết khủng hoảng an sinh xã hội.

Bên cạnh đó, robot hình người còn là lời giải cho cuộc khủng hoảng thiếu hụt lao động cổ cồn xanh (blue-collar workers). Thế hệ Gen Z và Alpha ngày nay, dù ở Mỹ hay Trung Quốc, đều không còn mặn mà với những công việc chân tay nặng nhọc, độc hại và lặp lại trong các nhà máy hay công trường. Robot hình người sẽ trở thành lớp "công nhân vĩnh cửu", sẵn sàng làm việc 24/7 trong môi trường nhiệt độ cao, hóa chất độc hại mà không bao giờ đòi hỏi tăng lương, không đình công và không cần bảo hiểm y tế.

Sự chuyển dịch này không phải là việc robot cướp đi công việc của con người, mà là robot đảm nhận những công việc mà con người không còn muốn làm, giúp duy trì động cơ sản xuất của nền kinh tế trong khi dân số trong độ tuổi lao động ngày càng teo tóp.

Tái định hình chuỗi cung ứng và Bóng ma "Chiến binh kim loại"

Sự phổ biến của robot hình người sẽ tạo ra một cơn địa chấn làm rung chuyển nền móng của thương mại toàn cầu, đặc biệt là đe dọa mô hình phát triển của các nước thứ ba. Trong suốt nửa thế kỷ qua, dòng vốn đầu tư FDI chảy từ các nước giàu sang các nước nghèo chủ yếu để tận dụng nguồn nhân công giá rẻ. Nhưng điều gì sẽ xảy ra khi một con robot tại Mỹ có thể lắp ráp iPhone với chi phí rẻ hơn cả một công nhân tại Ấn Độ hay Việt Nam? Khi chi phí lao động của robot tiệm cận mức chi phí điện năng vận hành, lợi thế cạnh tranh của các quốc gia đang phát triển sẽ bốc hơi.

Điều này dẫn đến xu hướng "Reshoring" (đưa sản xuất về nước) cực đoan hơn bao giờ hết. Các tập đoàn Mỹ và Châu Âu sẽ xây dựng các nhà máy tự động hóa hoàn toàn ngay tại quê nhà để tiết kiệm chi phí vận chuyển và tránh rủi ro địa chính trị, thay vì đặt nhà máy ở nước ngoài. Chuỗi cung ứng toàn cầu sẽ co cụm lại, và các quốc gia đang phát triển nếu không kịp thời chuyển đổi số và nâng cao chất lượng nhân lực sẽ đứng trước nguy cơ "phi công nghiệp hóa" sớm, mắc kẹt trong bẫy thu nhập trung bình khi chưa kịp giàu đã mất đi lợi thế duy nhất của mình.

Nguy hiểm hơn, công nghệ robot hình người là một công nghệ lưỡng dụng (dual-use) điển hình. Ranh giới giữa một robot cứu hộ mang vác nhu yếu phẩm và một robot lính chì mang vác đạn dược ra chiến trường là vô cùng mong manh. Mặc dù các công ty như Boston Dynamics cam kết không vũ trang hóa sản phẩm của mình, nhưng trong bối cảnh chạy đua vũ trang, các quy tắc đạo đức thường bị gạt sang một bên.

Quân đội Mỹ đang tích cực thử nghiệm robot hình người cho các nhiệm vụ hậu cần, rà phá bom mìn và tuần tra biên giới. Trung Quốc cũng không đứng ngoài cuộc với các cuộc tập trận có sự tham gia của "chó robot" có gắn súng trường. Viễn cảnh về những quân đoàn robot hình người, được điều khiển bởi AI, tham gia vào các cuộc xung đột đô thị không còn là chuyện viễn tưởng. Điều này đặt ra những thách thức chưa từng có về luật pháp quốc tế và đạo đức chiến tranh: Ai sẽ chịu trách nhiệm khi một robot tự hành quyết định khai hỏa sai lầm? Một cuộc chiến tranh giữa các cỗ máy sẽ làm giảm thương vong cho binh lính, nhưng liệu nó có làm hạ thấp ngưỡng bắt đầu chiến tranh khi cái giá phải trả bằng mạng sống con người giảm đi?

Kỷ nguyên cộng sinh và Thách thức của sự dư thừa

Cuối cùng, sự trỗi dậy của robot hình người buộc nhân loại phải đối mặt với câu hỏi triết học và kinh tế học hóc búa nhất: Chúng ta sẽ làm gì khi không còn "cần" phải làm việc để tồn tại? Nếu robot có thể sản xuất của cải vật chất rẻ hơn, nhanh hơn và tốt hơn con người, nền tảng của chủ nghĩa tư bản dựa trên sức lao động sẽ bị lung lay.

Viễn cảnh lạc quan là một xã hội thịnh vượng, nơi giá thành hàng hóa giảm xuống mức gần bằng không, và con người được giải phóng để theo đuổi nghệ thuật, khoa học và sự sáng tạo. Nhưng viễn cảnh bi quan là sự gia tăng bất bình đẳng khủng khiếp, nơi chủ sở hữu các đội quân robot nắm giữ toàn bộ tư liệu sản xuất, trong khi hàng tỷ người lao động kỹ năng thấp trở nên "dư thừa" và mất đi ý nghĩa tồn tại.

Chính vì vậy, cuộc thảo luận về Thu nhập Cơ bản Phổ quát (UBI - Universal Basic Income) sẽ chuyển từ lý thuyết sang bắt buộc. Các chính phủ sẽ phải tính đến việc đánh thuế trên mỗi đơn vị robot ("Robot Tax") để tạo nguồn quỹ nuôi sống những người bị robot thay thế. Một bản "khế ước xã hội" mới cần được viết lại để định hình mối quan hệ cộng sinh giữa người và máy. Chúng ta cũng sẽ phải xây dựng khung pháp lý về "Quyền Robot", không phải để bảo vệ robot, mà để bảo vệ con người khỏi những hành vi lạm dụng hoặc phụ thuộc quá mức vào máy móc.

Cuộc đua giữa Mỹ và Trung Quốc trong lĩnh vực robot hình người, suy cho cùng, không chỉ là cuộc đua xem ai chế tạo ra cỗ máy tốt nhất. Người chiến thắng thực sự sẽ là quốc gia biết cách tích hợp công nghệ này vào xã hội một cách hài hòa nhất, biến sức mạnh cơ bắp của máy móc thành đòn bẩy cho sự thịnh vượng chung, thay vì để nó trở thành công cụ đào sâu hố ngăn cách giàu nghèo.

Chúng ta đang đứng trước ngưỡng cửa của một kỷ nguyên mới, nơi nhân loại sẽ không còn đi một mình. Bên cạnh chúng ta, những "người anh em" bằng kim loại và silicon đã sẵn sàng thức giấc, và việc chúng trở thành đối tác tin cậy hay kẻ thù tiềm tàng hoàn toàn phụ thuộc vào tầm nhìn và sự khôn ngoan của con người ngày hôm nay.

Bùi Tú