Văn chương thời mở cửa

Hình bóng cơ sở hạ tầng

Nhiều người yêu văn chương có lương tri lo lắng về nền văn chương Việt Nam hiện nay. Bộ mặt của nó vô cùng phức tạp, muôn hình vạn trạng, những đường nét tươi sáng xen lẫn những gam màu xám tối. Thực ra, không có gì phải quá lo lắng cả. Văn chương Việt Nam đang sinh sôi và phát triển tương đối bình thường trên một nền kinh tế thị trường. Tất nhiên nó có những điều thái quá cần phải ngăn chặn, phải uốn nắn.

Hàng nghìn năm văn chương nước nhà được xây dựng trên nền tảng đạo lý và nhân nghĩa bởi nền sản xuất kinh tế tự cung tự cấp là chính. Nền tảng này được đúc kết trong câu mở đầu bài Cáo bình Ngô do Nguyễn Trãi soạn thảo để đức vua Lê Lợi đọc: "Việc nhân nghĩa cốt ở yên dân". Nền văn chương Việt Nam hàng nghìn năm đều thấm nhuần đạo lý ấy. Cho đến cách đây hơn nửa thế kỷ nhà thơ Tố Hữu viết: "Có gì đẹp trên đời hơn thế/ Người yêu người sống để yêu nhau". Cả nghìn năm, con người sống coi trọng tình nghĩa, và văn chương thì thể hiện tình nghĩa của con người. Sự tích trầu cau, Phạm Tải Ngọc Hoa, Chinh phụ ngâm, Truyện Kiều, Lục Vân Tiên... đều lấy tình nghĩa làm nền tảng. Đi đôi với nội dung ấy, hình thức văn chương cũng đơn thuần và sáng rõ.

Nhưng hơn ba thập niên nay, nền kinh tế thị trường và cơn lốc toàn cầu hóa đã làm thay đổi tất cả. Nội dung của cơ chế thị trường là lợi ích của cá nhân, lợi ích nhóm, bộ phận; còn toàn cầu hóa là lợi ích của mỗi dân tộc. Nền tảng tình nghĩa quyết định nền văn chương trong sáng. Nền tảng lợi ích quyết định nền văn chương phức tạp. Có gì đâu mà lạ. Đó là một quy luật. Đó là sự tất yếu. Đã chấp nhận nền kinh tế thị trường và toàn cầu hóa, mà đây là con đường duy nhất không thể có sự lựa chọn nào khác, thì tất nhiên phải chấp nhận nền văn chương hiện nay mà thôi.

Người viết bài này từ khi còn là sinh viên khoa Văn Trường đại học Sư phạm Hà Nội cách đây bốn thập niên khi đọc truyện ngắn Sêkhốp và truyện ngắn Nam Cao đã nói với thầy giáo rằng: "Thầy ạ, em thấy Sêkhốp được đề cao hơn có lẽ vì ông là người Nga, bây giờ thuộc Liên bang Xô viết". Nói thế để khẳng định nền văn chương Việt Nam hiện nay cũng sánh vai cùng với văn chương các nước, những tác phẩm hàng đầu thì cũng không thua kém gì ai! Có điều cái đỉnh thì như thế, nhưng cái nền thì lại rất bùng nhùng nên toàn thân không thể lớn cao và vững chắc được.

Sự bùng nhùng của nền văn chương Việt Nam hiện nay một phần do cơ chế quản lý. Nếu cứ để cho nhân dân tự lựa chọn thì còn nói làm gì. Sản xuất văn chương hiện nay có rất nhiều máy thủ công và gia công đã bơm ra thị trường ồ ạt nhiều sản phẩm kém chất lượng. Chỉ chú ý nội dung không vi phạm những điều cấm, còn không chú ý đến chất lượng nghệ thuật là một sai lầm. Văn chương là món ăn tinh thần, còn thực phẩm và dược phẩm là món ăn vật chất. Thuốc dởm, thực phẩm không an toàn thì mọi người la ó, cả xã hội phản ứng. Còn văn chương dởm, văn chương kém chất lượng thì sao các nhà quản lý lại quá thờ ơ?

Vẫn biết, theo cụ Các Mác, cơ sở hạ tầng thế nào thì kiến trúc thượng tầng thế ấy. Nền văn chương Việt Nam hiện nay vốn có như nó phải có. Đó là một quy luật khách quan. Nhưng nắm được quy luật để tác động cho nó phát triển mạnh hơn, hoàn thiện và tốt đẹp hơn vẫn là điều có thể. Thế thì mới cần định hướng và đề cương chiến lược. Chúng ta đã có mục tiêu đúng: Phấn đấu xây dựng nền văn chương Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. Nhưng chúng ta chưa có được một bộ máy quản lý ngang tầm với nhiệm vụ được đặt ra.

Nhưng những người yêu văn chương có lương tri vẫn có thể hy vọng vào sức sống của nền văn hóa Việt Nam, của nền văn chương Việt Nam có kháng thể miễn dịch, tự biết điều chỉnh thích ứng để tồn tại và phát triển. Giai đoạn đầu nó có thể bị tấn công, bị yếu thế, phải phòng ngự, lui một vài bước để xây dựng phòng tuyến, rồi sẽ phản công. Hình dáng dân tộc trong chiến tranh giữ nước cũng là hình dáng nền văn hóa Việt Nam, nền văn chương Việt Nam trong quá trình tồn tại và phát triển.

Dòng đời có đục có trong

Một thời chúng ta quen với tư duy thẳng. Cứ nghĩ thứ bậc càng cao thì càng vĩ đại. Phải tuần tự như tiến chứ không quen chấp nhận vượt cấp... Thế rồi, thế giới cho chúng ta những bài học: Nhiều vị Tổng thống, Thủ tướng của những nước lớn, tuổi chỉ ngoài ba mươi, rồi nhiều vị Tổng thống, Thủ tướng phải ra hầu tòa... Sự vĩ đại và sự nhỏ bé chỉ cách nhau sợi tóc. Đấy là sự bình thường của thế giới hiện đại trong cơn lốc toàn cầu hóa. Không có gì là thần tượng mãi mãi, cũng không có gì là không thể.

Mới đây có cô người mẫu Việt Nam tự đi thi hoa hậu do một nhóm nào đó ở nước ngoài tổ chức. Thế rồi báo chí cũng làm rùm beng lên. Nào là tự đi thi là không đúng, mà phải được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch quyết định cử đi! Rồi có người còn bảo tự đi không xin phép Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch thì phải xem xét kỷ luật. Sao lại kỷ luật? Cái nơi đăng cai tổ chức người ta chỉ cần ai tham gia thì nộp lệ phí, chứ người ta có yêu cầu người thi phải do Nhà nước cử đâu!

Chúng ta cứ quen nghĩ những danh hiệu thế giới là vĩ đại. Thời nay, chỉ có Liên Hiệp Quốc và các tổ chức trực thuộc nó là có tính chất thế giới mà thôi. Ngoài ra chỉ là do một nhóm, một đơn vị hoặc vài nhóm liên kết đứng ra trong một phạm vi hạn chế. Ngay cả cuộc bầu chọn những kỳ quan thiên nhiên đẹp nhất thế giới cũng là do một tổ chức đứng ra vì một lợi ích nào đó chứ đâu có tư cách thế giới, đâu có được UNESCO công nhận. Nhưng những ai đó muốn quảng bá cho du lịch thì cứ tham gia cũng tốt. Rồi còn chuyện một tổ chức nào đó muốn đứng ra làm tập sách về các danh nhân của thế giới, nhưng muốn có mặt trong tập sách mỗi người phải đóng 300 USD. Ở Việt Nam có người viết văn chẳng có tên tuổi gì cũng được tham gia đấy thôi. Còn những tổ chức mang tên thế giới nghe rất oách, nhưng thực ra chỉ có tên thôi chứ có đại diện cho ai? Nhưng người được tham gia cũng phô phang lắm lắm, vì có lợi ích mà. Tôi đã được tham dự một hội nghị thơ quốc tế. Người làm thơ đến hội nghị thơ của một nước khác thì đương nhiên là khách quốc tế. Hội nghị thơ mà có người làm thơ ở các nước đến dự thì được gọi là hội nghị thơ quốc tế (?). Nhưng những nhà thơ tầm cỡ như Hữu Thỉnh, Lò Ngân Sủn được giới thiệu ở một hội nghị thơ quốc tế của Đài Loan mấy năm trước đây thì rất hiếm. Cũng có người làm thơ từ các nước đến chỉ tầm cỡ thơ phường, thơ xã, thơ câu lạc bộ như ở nước ta tham dự thì cũng không phải là hiếm. Có tổ chức quốc tế thơ đâu! Ban tổ chức có mối liên hệ với ai, với tổ chức nào thì mời người ấy, tổ chức ấy. Có những tổ chức chân chính thì không có tiền đi dự. Còn có người của một nhóm nào đó có tiền để mua vé máy bay và chi phí sinh hoạt thì lại không có mấy năng lực thơ... Nhưng mà rồi cũng vui vẻ cả... Vì ai cũng được lợi, người tổ chức cũng như người tham dự. Tất cả là từ cơ chế lợi ích. Rồi còn có tác phẩm ở trong nước bị trượt không được giải thưởng, mà lại được giải thưởng khu vực (cũng có thể gọi là giải quốc tế thì cũng không còn lạ gì).

Lại nghĩ đến cuộc trao đổi trên các trang mạng thời gian qua, rằng văn chương có sang trọng, có cao quý không, xuất phát từ một bài viết của Giáo sư -Tiến sĩ Trần Đình Sử. Loại trừ những chuyện “ông nói gà bà nói vịt”, còn ai cũng có cái lý của riêng mình. Nhưng theo tôi thì văn chương cũng như mọi sản phẩm đang được sản xuất khác đều có ích cho xã hội. Những sản phẩm có chất lượng cao thì là cao quý, mang lại sự sang trọng cho chính sản phẩm và người làm ra nó. Còn những sản phẩm dở, kể cả những sản phẩm thuộc văn chương nghệ thuật, thì chỉ làm cho lĩnh vực đó xấu hổ, thấp hèn mà thôi. Mấy trăm năm trước, danh nhân Nguyễn Văn Siêu đã nói rất đúng rằng: “Văn chương có loại đáng thờ, có loại không đáng thờ”. Thì lĩnh vực nào mà chả thế! Những tinh hoa của lĩnh vực nào trong cuộc sống con người cũng cao quý và sang trọng, chứ tự thân lĩnh vực nào đó thì đâu đã nói lên được điều gì.

Đinh Quang Tốn