Vẫn còn tình trạng chạy đua thành tích, hư danh trong giáo dục

Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Văn Minh phát biểu tại hội thảo. Ảnh: Thành Văn

Tình trạng "sính bằng cấp" ngày càng trở nên trầm trọng

Phát biểu tham luận tại Hội thảo được tổ chức trực tiếp tại Hà Nội kết hợp trực tuyến với 63 điểm cầu tại 63 tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương với chủ đề "Học tập và làm theo tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh về đào tạo và phấn đấu để trở thành người công dân tốt, người cán bộ tốt, góp phần nâng cao chất lượng nguồn nhân lực trong thời kỳ mới" (do Hội Khuyến học Việt Nam phối hợp với Ban Tuyên giáo Trung ương, Bộ Giáo dục và Đào tạo tổ chức ngày 30/9/2924), Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Văn Minh - nguyên Hiệu trưởng Trường Đại học Sư phạm Hà Nội nhấn mạnh, giáo dục đào tạo đã có những đóng góp quan trọng trong công cuộc xây dựng, bảo vệ và phát triển đất nước. Những thành tựu, ưu điểm này đã được chỉ ra trong Nghị quyết số 29 và gần đây là trong Kết luận số 91 của Bộ chính trị, song, những tồn tại, hạn chế cũng đã được nêu ra.

Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Văn Minh cho biết, hệ thống giáo dục đang thiếu sự liên thông bền vững, đâu đó còn có sự cắt khúc, chồng chéo, thiếu nhất quán trong quản lý; còn có sự bất cập giữa chiến lược phát triển đất nước với việc đào tạo nguồn nhân lực phù hợp. Cụ thể, giữa sự phân luồng, hướng nghiệp, dạy nghề, cao đẳng, đại học và cơ hội học tập suốt đời đang có những rào cản.

Cũng theo Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Văn Minh, nền giáo dục vẫn còn tình trạng chạy đua thành tích, hư danh.

Đối với hệ thống giáo dục nói chung, giáo dục đại học nói riêng trên thế giới, sự phát triển mang tính tự thân trước yêu cầu phát triển của đất nước và của thời đại, được diễn ra một cách tự nhiên. Sau đó họ đúc rút ra các giá trị, các tiêu chuẩn, tiêu chí và đó là một trong các cơ sở định hướng phát triển tiếp theo. Đây chính là nền tảng cho sự phát triển bền vững.

Đối với các nước đang phát triển, trong đó có Việt Nam, sự nóng vội đã hối thúc phải đuổi kịp; tư tưởng "đi tắt, đón đầu" xuất hiện không đúng lúc, rồi liều lĩnh chi phối, can thiệp các "giá trị", các "tiêu chuẩn, tiêu chí" bằng nhiều cách khác nhau hòng đạt được một số thứ hạng "ảo" làm cho trắng đen lẫn lộn và tạo ra nguy cơ cho phát triển giáo dục. Cách làm này đã ảnh hưởng trực tiếp và lâu dài đối với giáo dục đất nước.

Tình trạng "sính bằng cấp" ngày càng trở nên trầm trọng, Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Văn Minh cho rằng đây là nguyên nhân chủ yếu dẫn đến "học giả bằng giả", thậm chí "học giả bằng thật".

"Vềmặt vị trí, trình độ chuyên môn và năng lực thực tiễn là rất cần thiết, nhưng có những vị trí đặt yêu cầu bằng cấp như một tiêu chí ưu tiên khiến không ít trường hợp "bằng mọi giá" để đạt được bằng cấp", nguyên Hiệu trưởng Trường Đại học Sư phạm Hà Nội bày tỏ lo ngại.

Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Văn Minh cho biết, tình trạng gian lận, quay cóp trong thi cử vẫn diễn ra, có nơi chế tài chưa đủ mạnh để xử lý. Nạn đạo văn, sao chép nhức nhối vẫn còn khá phổ biến, ngay cả trong đội ngũ giảng viên, nhà khoa học, làm méo mó hình mẫu đạo đức trong học thuật.

Các đại biểu tham dự hội thảo. Ảnh: Thành Văn

Thực trạng "bám sách" vẫn diễn ra khi thực hiện Chương trình Giáo dục phổ thông 2018

Theo nguyên Hiệu trưởng Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, trong thời kỳ hội nhập, việc xuất hiện các trường quốc tế, các trường có yếu tố quốc tế, các chương trình quốc tế đã có mặt ở Việt Nam, đã có tác động thúc đẩy sự phát triển giáo dục nước nhà.

Nhưng mặt khác, không ít trường đều là các trường "không ống khói", nghĩa là các ngành đào tạo không yêu cầu về trang thiết bị, hạ tầng mà chỉ cần một số nhân lực và cơ sở vật chất tối thiểu. Một chiến lược phát triển giáo dục, nhất là giáo dục đại học chưa đồng bộ, thiếu tính hệ thống đang diễn ra.

Việc tự chủ, nhất là tự chủ tài chính của các trường đại học đã tạo nên áp lực và dẫn đến chất lượng đào tạo có nơi bị xem nhẹ, mà chú trọng số lượng nhằm tăng nguồn thu từ học phí khiến các chuẩn mực chất lượng bị ảnh hưởng.

Đối với giáo dục phổ thông, do nhiều lí do khác nhau, không ít nhà trường coi trọng điểm số; phụ huynh quan tâm đến bản "học bạ đẹp" và đã có những can thiệp đến thực học của con em; một số địa phương đặt nặng thành tích cao hơn thực lực giáo dục của địa phương mình.

Điều đó khiến tình hình giáo dục có nơi, có lúc đang quay theo một cái guồng lệch chuẩn quỹ đạo mong muốn; sự chênh lệch giữa dạy chữ và dạy người đang là vấn đề đặt ra.

Việc dạy, học, kiểm tra đánh giá vẫn còn tình trạng áp đặt "năng lực, phẩm chất"thay vì hướng dẫn, tổ chức để học sinh tự hình thành.

Chương trình Giáo dục phổ thông 2018 lấy chương trình "làm lõi", sách giáo khoa là học liệu, nhưng thực trạng "bám sách" vẫn diễn ra, nghĩa là vẫn còn không ít lúng túng, sự phối hợp giữa nhà trường - gia đình - xã hội vẫn chưa chặt chẽ. Vấn đề giáo dục đạo đức, tư cách, bồi đắp lý tưởng cho học sinh, sinh viên còn không ít lo lắng. Việc chăm lo công tác giáo dục cho con em vùng sâu, vùng xa, hải đảo, các khu công nghiệp còn không ít bất cập.

Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Văn Minh cho rằng, bức tranh giáo dục xuyên suốt từ mầm non đến đại học đã có những điểm sáng nhưng các mảng màu khác nhau vẫn đang còn và cần cải thiện nhiều hơn nữa.

Mỗi người đều "phải biết tự động học tập"; "phải học nữa, học mãi trong khi đi làm việc"

Vậy học tập và làm theo tư tưởng của Bác trong giáo dục và đào tạo cần làm những gì? Theo Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Văn Minh, thứ nhất, cần xác định đúng vị trí, vai trò của giáo dục đào tạo, xây dựng đầy đủ và đồng bộ thể chế, chính sách phát triển giáo dục và đào tạo

Hơn 10 năm qua, trên cơ sở tinh thần đổi mới đó, Nhà nước và Chính phủ đã ban hành nhiều chính sách nhằm phát triển giáo dục đất nước sát với 9 nhiệm vụ, giải pháp như trong Nghị quyết số 29 đã đề ra và đã có những kết quả đáng ghi nhận.

Tuy vậy, có những nội dung, việc thể chế hóa còn chậm. Đặc biệt, việc nhận thức về "quốc sách hàng đầu" không phải đã được đồng bộ ở mọi cấp cấp độ. Điều đó đã tác động không nhỏ đến vận hành hệ thống.

Đơn cử, trong nhiệm vụ, giải pháp thứ nhất của Nghị quyết 29 chỉ rõ: "Các bộ, ngành, địa phương xây dựng quy hoạch dài hạn phát triển nguồn nhân lực, dự báo nhu cầu về số lượng, chất lượng nhân lực, cơ cấu ngành nghề, trình độ".

Chính phủ đã có Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội trong dài hạn và trung hạn, nhưng dường như dự báo nguồn nhân lực còn lúng túng và hệ thống đại học, cao đẳng hoạt động không ít chủ quan.

Tương tự vậy, trong nhiệm vụ thứ 6 của Nghị quyết 29 đã nêu rõ: "Ưu tiên đầu tư xây dựng một số trường sư phạm, trường sư phạm kỹ thuật trọng điểm; khắc phục tình trạng phân tán trong hệ thống các cơ sở đào tạo nhà giáo"; "Lương của nhà giáo được ưu tiên xếp cao nhất trong hệ thống thang bậc lương hành chính sự nghiệp và có thêm phụ cấp tùy theo tính chất công việc, theo vùng", các nhiệm vụ này hầu như chưa được triển khai kịp thời. Cũng vậy, việc xã hội hóa giáo dục cũng ở mức độ khiêm tốn, thiếu các chính sách để tạo động lực.

"Rõ ràng, quyết tâm chính trị cần phải được nhận thức đầy đủ, toàn diện từ cấp độ vĩ mô đến cơ sở, đến từng con người cụ thể; phải có kế hoạch, giải pháp triển khai, có sơ kết, rút kinh nghiệm và chỉ ra những nguyên nhân, bài học kinh nghiệm một cách nghiêm túc để tiếp tục thực hiện hiệu quả hơn.

Thành tích là đáng ghi nhận, nhưng nếu không nhìn trực diện vào các hạn chế, yếu kém thì khó bề tiến bộ. Khi chưa cải thiện về thu nhập, về môi trường và nâng cao chất lượng đội ngũ giáo viên thì khó nói đến nâng cao chất lượng giáo dục.

Nhà giáo dục nổi tiếng của Ấn Độ Raja Roy Singh đã từng khẳng định: "Không một hệ thống giáo dục nào có thể vươn cao quá tầm những giáo viên làm việc cho nó", Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Văn Minh chia sẻ.

Đối với hệ thống giáo dục đại học, theo Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Văn Minh, đây là cơ sở đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao, phục vụ nhiệm vụ công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.

Sứ mạng của các đại học phải gắn với chiến lược phát triển đất nước. Do đó, một quy hoạch có tính hệ thống cần được đặt ra trên cơ sở dự báo nguồn nhân lực cần thiết cho xây dựng và phát triển đất nước.

"Cần có một chiến lược đầu tư có trọng tâm, trọng điểm cho một số đại học mang tính dẫn dắt, tránh việc "dàn hàng ngang" cùng tiến khi điều kiện kinh tế - xã hội của đất nước còn khó khăn. Kêu gọi đầu tư về giáo dục đại học là cần thiết, tạo nên những nhân tố mới cũng như thúc đẩy đại học trong nước phát triển, nhưng điều đó cần cân nhắc phù hợp với chiến lược chung; tránh sự tùy tiện và thiếu đồng bộ", nguyên Hiệu trưởng Trường Đại học Sư phạm Hà Nội nêu quan điểm.

Đối với hệ thống giáo dục phổ thông, Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Văn Minh cho rằng, cần đảm bảo về đội ngũ, cơ sở vật chất cho công tác giáo dục, dạy và học; nhất là vùng sâu, vùng xa, vùng khó khăn. Cần đặt nhiệm vụ kiên cố hóa trường học, nhà công vụ như là một nhiệm vụ chính trị quan trọng và có lộ trình cụ thể. Trong thời đại ngày nay, càng cần chú trọng nhiệm vụ này, vì khoảng cách giàu nghèo ngày càng rõ giữa các vùng miền. Đây cũng là cơ sở trong việc tiếp cận giáo dục bình đẳng, nâng cao dân trí, mang tính ưu việt của chế độ; bảo đảm "ai ai cũng được học hành" như mong muốn của Bác.

Đối với giáo dục thường xuyên, theo Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Văn Minh nên chăng có một sự gắn bó chặt chẽ hơn các cơ sở giáo dục thường xuyên với việc học tập suốt đời.

"Ngày nay, khi cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư đang diễn ra, tác động đến mọi mặt của cuộc sống. Sự chuyển đổi nghề nghiệp diễn ra một cách nhanh chóng, đòi hỏi cần chuẩn bị cho mỗi người tâm thế và khả năng công việc. Nên chăng, có một quan niệm mới về các cơ sở giáo dục thường xuyên, đó không chỉ là nơi nâng cao trình độ học vấn, trình độ văn hóa mà còn là nơi để mỗi người có khả năng thích ứng chuyển đổi nghề nghiệp thông qua cơ hội học tập suốt đời", Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Văn Minh chia sẻ.

Với hệ thống cao đẳng và dạy nghề, Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Văn Minh nhận định, sự chia tách về mặt quản lý Nhà nước hệ thống cao đẳng ít nhiều tạo nên những cản trở trong việc liên thông.

Việc học tập suốt đời là nhu cầu thiết thân đối với mỗi người trong mọi thời đại. Ở đây, không đặt nặng vấn đề bằng cấp mà muốn nói đến trình độ và năng lực chuyên môn.

Kinh nghiệm nhiều nước cho thấy, hệ thống cao đẳng cộng đồng như là cầu nối của học sinh phổ thông với cơ hội việc làm và có thể là bước chuẩn bị cho bước tiếp theo ở trình độ cao hơn sát với yêu cầu thực tiễn. Nên chăng, cần có tư duy lại hệ thống này.

Thứ hai, đổi mới mục tiêu, chương trình, nội dung, phương pháp của giáo dục và đào tạo.

Bác Hồ nhấn mạnh muốn học tập có kết quả tốt thì phải có phương pháp giáo dục đúng đắn. Mục đích là làm cho người học có thái độ học tập, rèn luyện tích cực và tự giác, có như vậy việc tiếp thu nội dung giáo dục mới nhanh chóng, hiệu quả, đạt mục tiêu.

Theo Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Văn Minh, trong quá trình đổi mới giáo dục, những nội hàm đề cập ở trên đã có những cải tiến, chuyển biến nhưng trước yêu cầu của thời đại, chúng ta vẫn chậm, nhất là hệ thống phổ thông. Có nhiều nguyên nhân khác nhau, nhưng việc chuẩn bị điều kiện cho việc thực hiện còn có những bất cập, cần có những giải pháp thiết thực và hữu hiệu hơn.

Thứ ba, thực hiện giáo dục toàn diện và học tập suốt đời. Chủ tịch Hồ Chí Minh căn dặn: Mỗi công dân Việt Nam cần: "Biết ham học… Biết rồi, ta học thêm. Ngoài ra, còn biết bao điều cần học. Việc thế giới rất nhiều, học không bao giờ hết. Người có học mới có tiến bộ. Càng học càng tiến bộ"; "Xã hội càng đi tới, công việc càng nhiều, máy móc càng tinh xảo. Mình mà không chịu học thì lạc hậu, mà lạc hậu là bị đào thải, tự đào thải mình", vì vậy, mỗi người đều "phải biết tự động học tập"; "phải học nữa, học mãi trong khi đi làm việc".

Lịch sử đã chứng minh rằng, các cuộc cách mạng công nghiệp ngày càng ngắn hơn, điều đó cũng tương ứng với việc từ phát minh đến sản phẩm. Vấn đề hàm lượng chất xám, về kinh tế tri thức đang đặt ra nhiều vấn đề đối với chất lượng nguồn nhân lực. Do vậy, không có con đường nào khác là mỗi người phải tự học; Nhà nước có chính sách khuyến khích sự tự học.

Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Văn Minh cho biết, các quan điểm chỉ đạo đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo trong tình hình mới theo tinh thần Nghị quyết số 29 là: Giáo dục và đào tạo là quốc sách hàng đầu, là sự nghiệp của Đảng, Nhà nước và của toàn dân;

Đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo;

Phát triển giáo dục và đào tạo là nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài;

Phát triển giáo dục và đào tạo phải gắn với nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội và bảo vệ Tổ quốc, với tiến bộ khoa học và công nghệ, phù hợp quy luật khách quan;

Đổi mới hệ thống giáo dục theo hướng mở, linh hoạt, liên thông giữa các bậc học, trình độ và giữa các phương thức giáo dục, đào tạo;

Chủ động phát huy mặt tích cực, hạn chế mặt tiêu cực của cơ chế thị trường, bảo đảm định hướng xã hội chủ nghĩa trong phát triển giáo dục và đào tạo;

Chủ động, tích cực hội nhập quốc tế để phát triển giáo dục và đào tạo, đồng thời giáo dục và đào tạo phải đáp ứng yêu cầu hội nhập quốc tế để phát triển đất nước.

Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Văn Minh nhấn mạnh, thực hiện tốt các nhiệm vụ này một cách thiết thực, hiệu quả chính là mỗi chúng ta học tập và làm theo tư tưởng, đạo đức của Bác.

Thiên Ân