Vấn đề quyền con người trong Tầm nhìn xây dựng Cộng đồng ASEAN

Hội nghị Bộ trưởng Ngoại giao ASEAN (AMM) lần thứ 56 vừa diễn ra tại In-đô-nê-xi-a.

Sự ra đời của Tầm nhìn Cộng đồng ASEAN đến 2045

Từ khi ASEAN được thành lập, Tuyên bố Băng-Cốc đã khẳng định các mục tiêu chính của khối là “thúc đẩy hòa bình và ổn định khu vực thông qua việc tôn trọng công lý và pháp quyền” và “thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, tiến bộ xã hội và phát triển văn hóa trong khu vực thông qua nỗ lực chung”. Liệu ASEAN có hoàn thành được những mục tiêu này hay không còn tùy thuộc vào nhận thức và năng lực hành động của khối. Trong bối cảnh cạnh tranh ngày càng khốc liệt giữa các siêu cường hiện nay, việc chuẩn bị sẵn sàng để đối phó với những hậu quả bất ngờ và không lường trước sẽ là ưu tiên hàng đầu của các nhà lãnh đạo ASEAN. ASEAN vẫn là một chiếc cốc đã “nửa đầy” chứ không phải một chiếc cốc “nửa vơi”, đó là ý tưởng đầu tiên mà Lực lượng đặc nhiệm cấp cao về Tầm nhìn Cộng đồng ASEAN sau năm 2025, đang cố gắng thực hiện.

Nhìn lại, ASEAN đã đi được một chặng đường dài trong việc hoạch định cho tương lai. Trước khi các nhà lãnh đạo ASEAN thống nhất thành lập nhóm đặc nhiệm chuẩn bị cho tầm nhìn xa hơn 2025, khối đã có Tầm nhìn ASEAN 2020, được thống nhất từ năm 1997 với mục tiêu “ASEAN là một khối hòa hợp của các quốc gia Đông Nam Á, hướng ngoại, sống trong hòa bình, ổn định và thịnh vượng, gắn kết với nhau trong quan hệ đối tác phát triển năng động và một cộng đồng xã hội quan tâm”.

Trong 23 năm qua, ba cột mốc quan trọng đã được hoàn thành. Năm 2003, tại Hội nghị thượng đỉnh Bali, Thỏa thuận Bali II quy định, Cộng đồng ASEAN được thành lập bao gồm ba lĩnh vực hợp tác - chính trị và an ninh, kinh tế và văn hóa xã hội. Để tiến xa hơn, ASEAN đã nhất trí vào năm 2007 về việc thiết lập khuôn khổ pháp lý và thể chế cho ASEAN. Kết quả là Hiến chương ASEAN được thi hành từ tháng 12-2008. Năm 2015, các nhà lãnh đạo ASEAN nhận thấy Cộng đồng ASEAN là “gắn kết về chính trị, hội nhập kinh tế và có trách nhiệm xã hội” để đối mặt với những thách thức và cơ hội trong tương lai. Với vị thế và ảnh hưởng quốc tế ngày càng tăng của nhóm, tầm nhìn của ASEAN vào năm 2025 là phát huy vai trò trung tâm của ASEAN để bảo đảm cộng đồng sẽ duy trì hòa bình, ổn định, sôi động, kiên cường và bền vững.

Vấn đề đặt ra là ASEAN sẽ định hình như thế nào vào năm 2045. Nhóm đặc nhiệm cấp cao về Tầm nhìn Cộng đồng ASEAN sau năm 2025 (HLTF-ACV) được thành lập vào năm 2022, có thời gian đến tháng 12-2025 để đưa ra tầm nhìn. HLTF-ACV gồm 20 thành viên (mỗi quốc gia có hai thành viên) được giao trách nhiệm cụ thể để xây dựng tầm nhìn sau năm 2025 cho Cộng đồng ASEAN.

Liên quan đến nội dung tương lai của Tầm nhìn Cộng đồng ASEAN sau năm 2045, kỳ họp lần thứ 7 cũng thảo luận những xu hướng quan trọng sẽ ảnh hưởng đến sự phát triển của Cộng đồng ASEAN trong 20 năm tới. Những xu hướng này bao gồm địa chính trị, an ninh lương thực, khủng hoảng năng lượng, chuyển đổi kỹ thuật số, trí tuệ nhân tạo và đại dịch, cùng nhiều xu hướng khác. Theo đó, Tầm nhìn của Cộng đồng ASEAN sau năm 2025 sẽ được kéo dài thêm 10 năm từ 2035 đến 2045. Tổng Thư ký ASEAN Kao Kim Hourn công bố tầm nhìn 20 năm (với đánh giá giữa kỳ vào năm 2035) tại Băng Cốc vào tháng 3-2023. HLTF-ACV đã đưa ra quyết định trên tại cuộc họp lần thứ 7 tổ chức tại Belitung, In-đô-nê-xi-a, từ ngày 19 đến 20-3-2023.

Điều này đánh dấu lần đầu tiên tổ chức 56 tuổi này đưa ra một tầm nhìn dài hạn khác thường vào thời điểm quan trọng của tình trạng hỗn loạn địa chính trị và địa kinh tế toàn cầu. Các nước ASEAN đã nhấn mạnh rằng năm 2045 sẽ là thời điểm mới để tìm ra cách làm cho ASEAN trở nên quan trọng và kiên cường hơn.

Từ nay đến năm 2025, lực lượng đặc nhiệm sẽ phải tìm câu trả lời làm thế nào để phát triển Tầm nhìn không chỉ bảo đảm vai trò của ASEAN trong bối cảnh địa chính trị trong 20 năm tới mà còn bảo đảm khả năng phục hồi trong nước và quốc tế của ASEAN vào thời điểm khối này sẵn sàng trở thành cường quốc kinh tế lớn thứ tư thế giới sau Trung Quốc, Mỹ và Nhật Bản hay Ấn Độ hay không?.

Tuy nhiên, còn rất nhiều việc cần phải làm để bảo đảm rằng Tầm nhìn Cộng đồng ASEAN sau năm 2025 mới, hiện có hiệu lực đến năm 2045, phù hợp với nguyện vọng chung của khoảng 672 công dân ASEAN. Sẽ có đánh giá giữa kỳ về tầm nhìn của 10 năm đầu tiên vào năm 2035. Lực lượng đặc nhiệm đã đệ trình danh sách các yếu tố cốt lõi của Tầm nhìn sau năm 2025 của Cộng đồng ASEAN lên các nhà lãnh đạo ASEAN. Trong ba năm tới, tầm nhìn ASEAN vào năm 2045 sẽ được xây dựng và hoàn thiện. Các nhà lãnh đạo ASEAN cũng khuyến nghị các nhà soạn thảo cần cân bằng giữa chủ nghĩa thực dụng và tham vọng để ASEAN ổn định, tiến bộ và giữ đúng bản sắc của mình.

Những xu hướng lớn được Nhóm đặc trách cấp cao đề cập bao gồm: hiệu ứng dây chuyền từ những thay đổi địa chính trị, khủng hoảng năng lượng và an ninh lương thực; trí tuệ nhân tạo, chuyển đổi số và an ninh mạng. Ngoài ra, thế giới sẽ tiếp tục đối mặt với những thách thức do đại dịch và thiên tai gây ra. Tầm nhìn ASEAN năm 2045 có thể bao gồm những thách thức liên thế hệ mới mà các thế hệ khác nhau sẽ phải liên tục giải quyết trong cộng đồng ASEAN. Để phù hợp trong thế giới tương lai phân cực hơn, ASEAN phải cùng nhau hành động và củng cố vai trò trung tâm của khối để duy trì vai trò chủ chốt toàn cầu. Cho đến nay, một số từ khóa đã xuất hiện trong dự thảo Tầm nhìn ASEAN, trong đó sẽ bao gồm các ưu tiên của ASEAN - Tầm nhìn của ASEAN về Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương, sự cạnh tranh lớn ở Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương, gián đoạn kỹ thuật số, trí tuệ nhân tạo...

Vấn đề con người cần phải được xem là “cốt lõi”

Với tư cách là một cộng đồng cơ hội cho tất cả mọi người, nơi người dân ASEAN “gắn kết chặt chẽ và tăng cường lẫn nhau để bảo đảm hòa bình lâu dài, ổn định và thịnh vượng chung trong khu vực”, ASEAN có nền tảng vững chắc để tạo ra các cơ hội và cơ hội cho hành trình cuộc sống của người dân trong ASEAN. Việc xây dựng tầm nhìn Cộng đồng ASEAN đến năm 2045 hướng tới người dân và lấy người dân làm trung tâm phải là mục tiêu chiến lược cốt lõi của khối. Nếu không, ASEAN sẽ không còn là cơ chế hợp tác đáng tin cậy ở khu vực.

Kể từ khi thành lập năm 1967, ASEAN đã trở thành địa điểm hợp tác ở khu vực Đông Nam Á, duy trì hòa bình, ổn định bằng chính sách không can thiệp. ASEAN cũng cam kết sâu sắc trong việc nâng cao phúc lợi và thịnh vượng của Cộng đồng ASEAN. Với nhiều sáng kiến trong các lĩnh vực như giáo dục, xóa đói giảm nghèo và y tế, ASEAN đã nâng cao mức sống và cải thiện khả năng tiếp cận các dịch vụ thiết yếu cho hàng triệu người trong khu vực. Hơn nữa, việc nhấn mạnh vào kết nối giữa con người với con người đã củng cố mối liên kết xã hội, tạo ra cảm giác thống nhất và đoàn kết giữa các nền văn hóa và quốc gia đa dạng. ASEAN phải có khả năng xây dựng hòa bình và thịnh vượng chung.

Ngày nay, ASEAN đang phải đối mặt với những thách thức mới cả bên trong lẫn bên ngoài. Kể từ khi thành lập ASEAN cách đây 55 năm, lý do chính của khối này là giải quyết các thách thức bên ngoài - đoàn kết chống lại tham vọng bá chủ của các cường quốc, phát huy sức mạnh tập thể của khối và thúc đẩy hợp tác và phúc lợi của người dân. Nhưng khu vực này hoạt động tốt như thế nào và ASEAN sẽ như thế nào trong 20 năm tới sẽ phụ thuộc vào khả năng phát triển và khả năng phục hồi khi đối mặt với những bất ổn và gián đoạn. Địa chính trị trong khu vực tiếp tục được định hình bởi mối quan hệ phức tạp giữa các cường quốc. Nền kinh tế toàn cầu cũng đang phải đối mặt với áp lực lạm phát và lãi suất cao hơn. Sự gián đoạn trong chuỗi cung ứng toàn cầu do đại dịch COVID-19 gây ra và các diễn biến khác đã làm tăng giá năng lượng và thực phẩm, và hàng loạt các vấn đề kinh tế-xã hội khác tác động đến người dân ASEAN.

Bên cạnh đó, ASEAN cũng đang phải đối mặt với những thách thức kinh tế xã hội như dân số già đi nhanh chóng, chênh lệch giữa thành thị và nông thôn, tác động của trí tuệ nhân tạo đối với giáo dục và việc làm, sự liên quan của lực lượng lao động, biến đổi khí hậu và sự gia tăng các thảm họa liên quan đến khí hậu và các trường hợp khẩn cấp về sức khỏe cộng đồng. Đại dịch đã làm nổi bật tính dễ bị tổn thương của khu vực trước nhiều rủi ro về sức khỏe. Khu vực đối mặt với các bệnh truyền nhiễm và không truyền nhiễm, tác động to lớn của biến đổi khí hậu. Tất cả những diễn biến bên ngoài và những thách thức khu vực đang thử thách quyết tâm của Khối trong việc xây dựng Cộng đồng ASEAN mạnh mẽ và đoàn kết hơn.

Trong Tuyên bố Hòa hợp ASEAN IV ngày 9-9-2023, đã khẳng định khối này “cam kết thực hiện đầy đủ Tầm nhìn Cộng đồng ASEAN 2025 cũng như nỗ lực hướng tới Tầm nhìn Cộng đồng ASEAN 2045 và các văn kiện đi kèm nhằm xây dựng một ASEAN kiên cường, đổi mới, năng động và lấy con người làm trung tâm, có khả năng đón đầu các cơ hội và giải quyết các thách thức mới nổi và trong tương lai”.

Trong cuộc họp lần thứ 10 của HLTF-ACV ngày 26-27-8-2023, các nhà lãnh đạo ASEAN đã thống nhất dự thảo Tầm nhìn Cộng đồng ASEAN 2045: “ASEAN kiên cường, sáng tạo, năng động và lấy con người làm trung tâm”. Tầm nhìn hiện tại của ASEAN chú trọng nhiều hơn đến hạnh phúc của người dân ASEAN, trong đó bảo đảm các quyền tự do cơ bản, nhân quyền và cuộc sống tốt đẹp hơn cho tất cả người dân ASEAN. Ngoài ra, nước này cam kết tăng cường năng lực để giải quyết các thách thức hiện tại và mới nổi, đồng thời duy trì vai trò trung tâm của ASEAN, cùng với các thách thức khác.

Bên cạnh đó, Đại sứ UNICEF khu vực Đông Á và Thái Bình Dương Siwon Choi phát biểu tại Hội nghị thượng đỉnh Đầu tư & Kinh doanh ASEAN 2023 ở Jakarta (In-đô-nê-xi-a), khẳng định tầm nhìn ASEAN đến 2045 phải là “kỷ nguyên của người dân”. Rõ ràng, việc tiếp tục nhấn mạnh và đặt nhiệm vụ trung tâm của tầm nhìn ASEAN 2045 lấy người dân làm trung tâm sẽ khiến cho ASEAN phát triển đúng hướng theo và trở nên đáng tin cậy hơn trong mắt các tổ chức đối tác của khối này.

Việc ASEAN đưa ra tầm nhìn của khối đến năm 2045 nhằm tăng cường khả năng phục hồi và đối phó với những thách thức mới nổi cũng như những cú sốc trong tương lai. Điều này sẽ giúp cho ASEAN chủ động hơn trong việc ứng phó với các thách thức bất ngờ và và các mục tiêu dài hạn của ASEAN được rõ ràng hơn khiến cho các quốc gia thành viên có thể xây dựng các chiến lược phát triển quốc gia của mình phù hợp với sự phát triển của ASEAN. Tuy nhiên, ASEAN cần phải xây dựng cộng đồng tự cường, bao trùm, lấy con người làm trung tâm của khối phải là mục tiêu cốt lõi. Nếu không ASEAN sẽ phát triển chệch hướng của mình và sẽ không còn là cơ chế hợp tác của người dân các quốc gia Đông Nam Á.

PGS, TS. Dương Văn Huy, Viện Nghiên cứu Đông Nam Á - ThS. Vũ Mạnh Hùng, Học viện An ninh nhân dân