Văn học Đông Nam bộ: Di sản và tiềm năng

Văn học Đông Nam bộ là một bộ phận cấu thành quan trọng của văn học Việt Nam. Về mặt văn hóa, có ý kiến chia Nam bộ làm 3 tiểu vùng: Đông Nam bộ, Tây Nam bộ và Sài Gòn - Bến Nghé. Còn về mặt địa lý, hiện nay Đông Nam bộ gồm có 6 tỉnh thành: TP Hồ Chí Minh và các tỉnh Tây Ninh, Bình Dương, Bình Phước, Đồng Nai, Bà Rịa - Vũng Tàu. Tuy nhiên, do vị thế riêng của tiểu vùng văn hóa Sài Gòn - Bến Nghé, cũng như vai trò trung tâm lớn của TP Hồ Chí Minh, nên nói tới văn học Đông Nam bộ là nói tới 5 tỉnh còn lại.

Từ trong di sản phong phú của những tài năng

So với lịch sử hàng ngàn năm dựng và giữ nước của dân tộc, Nam bộ là vùng đất mới. Từ tháng 2 năm Mậu Dần (1698), chúa Nguyễn Phúc Chu phong Nguyễn Hữu Cảnh làm Thống suất vào kinh lược xứ Đồng Nai và đi thuyền ngược sông đến Cù lao Phố mở mang, tạo lập, ổn định dần cả vùng Đông Nam bộ trấn biên đất phương Nam.

Không có bề dày văn hóa như Bắc bộ và Trung bộ nhưng từ thuở cha ông khẩn hoang mở cõi, Nam bộ nói chung và Đông Nam bộ nói riêng cũng đã sản sinh và gắn bó nhiều nhà văn, nhà thơ tiêu biểu như "Gia Định xử sĩ Sùng Đức" Võ Trường Toản, “Gia Định tam gia” Lê Quang Định, Ngô Nhân Tịnh, Trịnh Hoài Đức rồi những Nguyễn Thông, Phan Thanh Giản, Nguyễn Hữu Huân, Bùi Hữu Nghĩa… Mỗi người có hoạn lộ, sự nghiệp khác nhau nhưng đều có những tác phẩm thể hiện lòng yêu nước, thương dân.

Quang cảnh Hội thảo “Đặc trưng Văn học nghệ thuật miền Đông Nam bộ”.

Nối tiếp truyền thống các bậc tiền bối hàng trăm năm trước, văn học Đông Nam bộ hiện đại đã xuất hiện nhiều tên tuổi đáng trân trọng từ giữa thế kỷ XX. Họ đã kế thừa, phát huy một cách tốt đẹp di sản và tinh thần sáng tạo nhân văn của cha ông.

Đầu tiên là Đồng Nai - Bình Dương gắn liền với Chiến khu Đ, hiện lên hình ảnh hào hùng và lãng mạn của thi tướng Huỳnh Văn Nghệ, tác giả hai câu thơ bất hủ “Từ độ mang gươm đi mở cõi/ Trời Nam thương nhớ đất Thăng Long” và nhiều bài thơ vang vọng rừng xanh. Chín năm chống Pháp, thời Huỳnh Văn Nghệ là Chi đội trưởng Chi đội 10 thì Bùi Cát Vũ là Giám đốc Binh công xưởng cùng phối hợp chỉ huy trận giao thông chiến La Ngà thắng lợi vang dội, về sau Bùi Cát Vũ trở thành vị tướng và là nhà văn có nhiều tác phẩm nóng bỏng chiến trường.

Cũng từ đất Đồng Nai đã xuất hiện hai tên tuổi lẫy lừng là Lý Văn Sâm và Bình Nguyên Lộc. Tác giả Kòn Trô - Lý Văn Sâm là cây bút tiêu biểu về truyện đường rừng và mang tinh thần yêu nước, phản kháng mạnh mẽ, đặc biệt là với những tác phẩm “Sương gió biên thùy”, “Chuông rung trên tháp cổ”. Trong khi đó, nhà văn Bình Nguyên Lộc là nhà văn, nhà nghiên cứu, tác giả tiểu thuyết "Đò dọc" vượt thời gian cùng hơn 50 tác phẩm các thể loại đã làm nên gương mặt văn chương yêu nước sáng giá hàng đầu miền Nam. Bên cạnh hai bậc đàn anh thì Đồng Nai tiếp sau nổi lên nhà văn Hoàng Văn Bổn, một cây bút văn xuôi giàu nội lực, với hơn 30 tác phẩm đã xuất bản, tiêu biểu như “Trên mảnh đất này”, “Bên kia sông”, “Lũ chúng tôi”,…

Ngược lên Tây Ninh, vùng đất biên cương cũng sản sinh một số tác giả ghi dấu ấn trên văn đàn. Đầu tiên phải kể đến nhà văn Vân An đầy nhiệt huyết, tác giả tiểu thuyết tình báo "2747" và nhiều tập truyện giá trị viết về chiến tranh, thể hiện hình ảnh đẹp của người nông dân yêu nước, kiên cường, quật khởi bám đất bám làng và cả tình cảm hòa quyện thắm thiết của người Việt với người Khmer anh em. Tiếp đến là Thẩm Thệ Hà, một thầy giáo yêu nước, một cây bút đa năng, tác giả nhiều tập thơ, truyện, chính luận, văn học dịch và biên soạn sách giáo khoa, với một sức làm việc đáng nể, để lại tài sản văn học phong phú.

Chẳng những là nơi sản sinh các nhà văn mà Tây Ninh còn là mảnh đất quyến rũ mang lại nguồn cảm hứng cho các tác giả khác. Đặc biệt, Trảng Bàng quê hương “chôn nhau cắt rốn” của Vân An và Thẩm Thệ Hà là mảnh đất giúp người thơ lãng du Vũ Anh Khanh viết nên bài thơ “Tha La xóm đạo” được phổ nhạc nổi tiếng. Vũ Anh Khanh còn là tác giả nhiều tác phẩm văn xuôi và ông cùng với Lý Văn Sâm được đánh giá là hai cây bút tiêu biểu nhất miền Nam giai đoạn 1945- 1954.

Xuôi về miền biển Bà Rịa - Vũng Tàu hiện lên một số gương mặt văn chương mà nổi bật là Tô Nguyệt Đình và Kiều Thanh Quế. Nhà văn Tô Nguyệt Đình tham gia đấu tranh trên các lĩnh vực báo chí truyền thông, văn hóa văn nghệ tại Sài Gòn khi đất nước bị chia cắt sau năm 1954. Ông cũng là tác giả nhiều tiểu thuyết, tập truyện ngắn, biên khảo thể hiện tình yêu nước nồng nàn. Trong khi đó, Kiều Thanh Quế vừa viết văn xuôi vừa phê bình văn học, dù hy sinh khi mới 34 tuổi nhưng kịp để lại một gia tài văn học đáng nể của một tài năng, đặc biệt các tác phẩm “Phê bình văn học” (1942), “Cuộc tiến hóa văn học Việt Nam” (1943), “Ðàn bà và nhà văn” (1943),… của ông mang tính cập nhật, khái quát có hệ thống về một giai đoạn văn học, đồng thời lại đặt ra nhiều vấn đề mang tính lý luận phê bình cho tương lai.

Ngoài ra, thế hệ các nhà văn bước ra từ hai cuộc kháng chiến được sản sinh hay gắn bó với miền Đông Nam bộ còn nhiều tên tuổi khác mà cuộc đời và sự nghiệp của họ cần nghiên cứu chuyên sâu hơn.

Những bước phát triển hướng tới tầm cao giá trị mới

Sau ngày đất nước thống nhất năm 1975, cùng với sự thay đổi của toàn xã hội, văn học miền Đông Nam bộ cũng từng bước đổi mới và phát triển. Bên cạnh những nhà văn trưởng thành từ kháng chiến như Lý Văn Sâm, Tô Nguyệt Đình, Vân An, Hoàng Văn Bổn, Cảnh Trà, Thanh Việt Thanh,… tiếp tục sáng tác thì một đội ngũ các cây bút mới cũng dần hình thành và phát triển theo từng giai đoạn khác nhau trong gần nửa thế kỷ qua.

Nếu tính giai đoạn từ năm 1975 đến năm 2000, thì văn học Đông Nam bộ có thể kể đến sự xuất hiện của những tác giả như Nguyễn Đức Thiện, Trần Hoàng Vy, La Ngạc Thụy, Nguyễn Quốc Việt, Vũ Thiện Khái, Nhất Phượng, Trương Gia Hòa,… ở Tây Ninh; Trần Đức Tiến, Lê Huy Mậu, Hoàng Quý,… ở Bà Rịa - Vũng Tàu; Cát Du ở Bình Dương và mạnh nhất là Đồng Nai: Khôi Vũ, Nguyễn Đức Thọ, Phạm Thanh Quang, Đàm Chu Văn, Bùi Quang Huy, Thu Trân, Trần Thúc Hà, Hoài Tố Hạnh, Lê Thanh Xuân, Lê Đăng Kháng, Bùi Quang Tú,Trần Ngọc Tuấn, Nguyễn Một, Dương Đức Khánh, Nguyễn Trí,... Hầu hết các tác giả có trên mười đến vài mươi đầu sách đã xuất bản, được trao nhiều giải thưởng văn học.

Bên cạnh đó, có những cây bút xuất hiện vào những năm cuối thế kỷ XX và khẳng định mình ở đầu thế kỷ XXI như Trần Thu Hằng, Nguyễn Đức Phước, Hạnh Vân ở Đồng Nai; Trần Nhã My, Đào Phạm Thùy Trang ở Tây Ninh; Lê Minh Vũ, Lưu Thành Tựu ở Bình Dương; Biên Linh, Nguyễn Duy Hiến ở Bình Phước; Vũ Thanh Hoa, Châu Hoài Thanh, Bùi Đế Yên ở Bà Rịa - Vũng Tàu,… Trong đó, nổi bật là nhà văn Trần Thu Hằng, một cây bút sắc sảo, giàu nội lực, tác giả nhiều tập truyện về lịch sử và chiến tranh cách mạng; kế đó là nhà thơ Trần Nhã My đam mê và nhiệt huyết, từng bước đổi mới mạnh mẽ thơ mình từ giọng điệu đến thi pháp, với nguồn cảm hứng từ văn hóa và đời sống vùng biên cương. Ngoài ra còn có thể kể đến những cây bút trẻ giàu tiềm năng như Lê Ngọc Hạnh, Nguyễn Minh Ngọc Hà, Bùi Thị Kim Loan, Lưu Minh Hải, Lê Tuyết Lan, Nguyễn Hồng Vân, Bùi Bảo Kỳ, Trần Ngọc Tuyết, Huỳnh Ngọc Tuyết Cương, Lê Phan Hiếu Anh, Lý Thăng Long, Đào Nguyên Thảo,…

Tác phẩm của các tác giả miền Đông Nam bộ thể hiện đều khắp các lĩnh vực: thơ, văn xuôi, lý luận phê bình và dịch thuật. Tuy nhiên, như mặt bằng chung cả nước, các nhà thơ bao giờ cũng đông đảo hơn cả, kế đến là văn xuôi. Có nhà thơ cũng đồng thời viết văn và ngược lại. Nhưng sở trường bao giờ cũng giúp tác giả đạt thành công hơn.

Ngoài tài năng và nỗ lực sáng tạo cá nhân thì sự hỗ trợ của địa phương thông qua vai trò của các hội văn học nghệ thuật là bệ phóng quan trọng. Tất cả các tỉnh miền Đông Nam bộ đã sớm thành lập hội văn học nghệ thuật, mà tiên phong là Đồng Nai. Hiện nay, các hội đều có tạp chí văn nghệ làm diễn đàn cho hội viên. Đồng thời, các hội còn có giải thưởng văn học thường niên hoặc 5 năm do Ủy ban nhân tỉnh tổ chức, bên cạnh là các cuộc thi thơ, truyện, ký trong phạm vi của một tỉnh hay liên kết cả vùng, trở thành nguồn động viên khuyến khích đầy ý nghĩa cho người sáng tác và phát hiện, tìm nguồn bồi dưỡng các cây bút mới.

Nhân loại đã bước vào thời đại 4.0. Đất nước ta cũng đang đẩy mạnh chuyển đổi số. Ngoài trải nghiệm sống thực tế, văn nghệ sĩ cần nắm bắt công nghệ thông tin và biến nó thành phương tiện hữu hiệu để trau dồi kiến thức, dung nạp năng lượng sáng tạo, quảng bá tác phẩm. Chỉ có như vậy văn học nghệ thuật Đông Nam bộ mới thực sự đổi mới, hội nhập và hướng tới những tầm cao giá trị mới.