Về bản Thổ nghe điệu chậm đò ho

“Chậm đò ho” là hình thức diễn xướng không thể thiếu trong các dịp lễ, tết hay ngày vui của dân tộc Thổ.

Xã Như Xuân là một trong các địa phương có người Thổ sinh sống nhiều nhất ở Thanh Hóa. Cũng giống như các dân tộc thiểu số anh em khác, người Thổ ở Như Xuân có văn hóa truyền thống rất độc đáo, đa dạng như: trang phục truyền thống, tiếng nói, các trò chơi trò diễn, dân ca dân vũ... Nhưng điều làm du khách nhớ mãi khi đến với các bản Thổ chính là những giai điệu vui tươi, rộn ràng của điệu chậm đò ho - một hình thức biểu diễn dân ca của dân tộc Thổ.

Trong câu chuyện với bà con, chúng tôi được biết, chậm đò ho là một trong 5 bài dân ca của người Thổ. Chậm đò ho là giai điệu thường được hát khi bản làng mở hội, hay các ngày lễ trọng của quê hương, đất nước. Chậm đo ho có nhiều hình thức biểu diễn như: đơn ca, hát đối đáp, hát theo nhóm... Trong quá trình lao động sản xuất, mỗi khi mệt mỏi hay những lúc nghỉ ngơi bà con thường tập trung lại để hát cho nhau nghe, với mong muốn quên đi những nặng nhọc, giúp người dân tích cực, hăng hái hơn trong công việc. Và cũng từ đó, lời của các bài hát chậm đò ho được ra đời.

Những câu hát trong điệu chậm đò ho khá mộc mạc, giản dị, gắn bó với đời sống hàng ngày của người dân. Thực tế lời của điệu hát chậm đò ho không vần, không mạch lạc mà chỉ là những lời kể, tự sự về cuộc sống, sinh hoạt hàng ngày, về các phong tục, tập quán của người Thổ từ xa xưa cho đến nay. Điều đặc biệt, khi biểu diễn trên sân khấu, bao giờ điệu hát “Chậm đò ho” cũng phải có dàn diễn xướng cồng, chiêng, kèn, mõ, dàn tăng bu đi kèm, tạo nên những thanh âm vui nhộn; kết hợp với đó là phần múa phụ họa của các diễn viên không chuyên tái hiện lại đời sống sinh hoạt, lao động hàng ngày, như: đi cấy, gặt lúa, mò cua, bắt nhái, đánh cá hay niềm vui khi được mùa... Còn khi được cất lên vào mỗi dịp bà con tổ chức các trò chơi, trò diễn dân gian thì chỉ cần một người lĩnh xướng, bà con cùng nhau vỗ tay theo nhịp điệu là đã có thể tạo nên một bản hòa âm độc đáo, khích lệ người hát và người chơi.

Đối với đồng bào dân tộc Thổ xứ Thanh, những làn điệu chậm đò ho đã trở thành nét văn hóa đặc trưng. Tuy nhiên hiện nay, do nhiều yếu tố, nét văn hóa này đang đứng trước nguy cơ mai một. Trước thực trạng đó, nhiều nhà nghiên cứu văn hóa dân gian cũng như những người yêu văn hóa Thổ đã miệt mài tìm tòi, sáng tạo, lưu giữ và truyền dạy những làn điệu dân ca, cho đồng bào mình.

Bà con người Thổ ở xã Như Xuân thường xuyên gặp gỡ, giao lưu nhằm gìn giữ và phát huy bản sắc văn hóa truyền thống.

Chúng tôi may mắn được gặp gỡ và trao đổi với ông Lê Văn Cứu - người đã dành gần 40 năm để sưu tầm, lưu giữ và phát triển nhiều làn điệu dân ca, các loại nhạc cụ và phong tục, tập quán truyền thống của đồng bào dân tộc Thổ Thanh Hóa. Nhiều năm nay, ngôi nhà của gia đình ông đã trở thành “điểm hẹn” cho những người yêu quý văn hóa truyền thống dân tộc. Tại đây, bà con người Thổ không chỉ được tận mắt nhìn thấy các hiện vật cổ đặc trưng cho văn hóa của dân tộc vốn dĩ đã bị thất truyền, mà còn được nghe ông Lê Văn Cứu chia sẻ về những nét văn hóa đặc trưng của dân tộc, trong đó có làn điệu chậm đò ho.

Ông Lê Văn Cứu cho biết, điệu chậm đò ho không khó hát, bởi nó chỉ có một giai điệu và không có cao trào. Tuy nhiên, chậm đò ho là làn điệu dân ca cổ của dân tộc Thổ, vì thế, đòi hỏi người hát phải am hiểu tiếng Thổ, đặc biệt phải biết biến tấu lời hát sao cho phù hợp với từng hoàn cảnh.

Hiện nay, trong vùng đồng bào Thổ ở xã Như Xuân, ai cũng có thể ngân nga được một vài giai điệu chậm đò ho, nhưng để hát hay và hát “có hồn” thì chỉ có vài người. Với mong muốn gìn giữ văn hóa dân tộc Thổ nói chung, nhiều người đã cùng thành lập nên “Câu lạc bộ văn hóa dân gian dân tộc Thổ”. Tại đây, các thành viên trong câu lạc bộ đã cùng nhau trao đổi, chia sẻ niềm đam mê với văn hóa dân tộc Thổ nói chung và những làn điệu dân ca, dân vũ nói riêng.

Ai đã một lần đặt chân đến thăm những bản Thổ ở xứ Thanh, được nghe những giai điệu độc đáo của làn điệu chậm đò ho, chắc chắn sẽ là kỷ niệm nhớ mãi không quên. Để rồi khi rời khỏi nơi đây, lòng hẹn lòng sẽ còn quay trở lại. Đối với đồng bào Thổ, dân ca, dân vũ nói chung và điệu chậm đò ho nói riêng sẽ mãi là tài sản văn hóa vô giá và là niềm tự hào của các thế hệ người Thổ trên khắp dải đất xứ Thanh.

Bài và ảnh: Ái Vân