Vì sao ông Trump 'để mắt' đến nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia của Ukraine?

Nhà Trắng cho biết, trong cuộc điện đàm ngày 19/3 với Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky, Tổng thống Donald Trump đã “thảo luận về nguồn cung cấp điện và các nhà máy điện hạt nhân của Ukraine”.

Nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia. Ảnh: Tass

Tổng thống Trump nói rằng, Mỹ có thể giúp ích trong việc vận hành các nhà máy này với chuyên môn về điện. Việc Mỹ sở hữu các nhà máy này sẽ là sự bảo vệ tốt nhất cho bản thân cơ sở hạ tầng đó và hỗ trợ cho cơ sở hạ tầng năng lượng của Ukraine.

Xem thêm: Nga đồng ý ngưng tấn công hạ tầng năng lượng của Ukraine trong 30 ngày

Trong khi đó, Tổng thống Zelensky hôm 20/3 đã phản bác tuyên bố của Mỹ. “Về sở hữu, chúng tôi chắc chắn không thảo luận vấn đề này với Tổng thống Trump. Tất cả các nhà máy điện hạt nhân đều thuộc về nhà nước Ukraine, bao gồm cả khu vực Zaporizhzhia hiện đang do Nga kiểm soát,” ông Zelensky nhấn mạnh.

Vai trò quan trọng của Zaporizhzhia

Một trong những lý do chính khiến Mỹ quan tâm đến các nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia của Ukraine là nhằm củng cố sự kiểm soát đối với lĩnh vực năng lượng của nước này.

Theo The Guardian, một số quan chức Mỹ tin rằng việc kiểm soát nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia sẽ giúp Kiev giảm sự phụ thuộc vào nguồn cung năng lượng từ Nga. Hơn nữa, nếu Mỹ có thể tiếp quản Zaporizhzhia - nhà máy điện hạt nhân lớn nhất châu Âu - thì đây sẽ là một thắng lợi quan trọng trong việc ngăn chặn ảnh hưởng của Nga đối với hệ thống năng lượng của Ukraine.

Trước khi xung đột Nga - Ukraina nổ ra năm 2022, Zaporizhzhia đáp ứng khoảng 20% nhu cầu năng lượng của Ukraina. Với 6 lò phản ứng, Zaporizhzhia trở thành nhà máy điện hạt nhân lớn nhất châu Âu. Hiện nhân viên người Ukraine vẫn ở lại làm việc tại nhà máy điện hạt nhân này sau khi Nga giành quyền kiểm soát nhà máy từ đầu cuộc xung đột.

Hiện tại, Zaporizhzhia bị ngắt kết nối khỏi lưới điện và cơ sở hạ tầng điện cần thiết để vận hành nhà máy an toàn đã bị hư hại do các cuộc tấn công bằng máy bay không người lái và pháo kích.

“Việc Zaporizhzhia dừng hoạt động gây khó khăn nghiêm trọng khi lưới điện Ukraine mất 6.000 megawatt công suất điện” - ông Petro Kotin - Giám đốc điều hành Công ty Năng lượng Nguyên tử Ukraine Energoatom cho biết.

Do đó, việc khôi phục nguồn điện từ Zaporizhzhia sẽ rất quan trọng đối với quá trình tái thiết Ukraine sau chiến tranh, khi nhu cầu về điện giá rẻ và ổn định có thể tăng vọt. Ukraine cũng có tiềm năng xuất khẩu điện sang châu Âu.

Tuy nhiên, đề xuất này của Mỹ đối mặt hàng loạt trở ngại về pháp lý, vấn đề kỹ thuật, đặc biệt là sự phản đối mạnh mẽ từ Moscow.

Thách thức pháp lý và chính trị

Ukraine có những quy định nghiêm ngặt về việc kiểm soát cơ sở hạ tầng năng lượng quan trọng, đặc biệt là các nhà máy điện hạt nhân. Theo luật pháp nước này, các cơ sở hạt nhân thuộc sở hữu nhà nước sẽ không được chuyển nhượng cho nước ngoài nếu chưa được Quốc hội Ukraine thông qua.

Theo tờ New York Times, các chuyên gia năng lượng Ukraine nhận định rằng ý tưởng của Tổng thống Trump về việc Mỹ tiếp quản các nhà máy điện hạt nhân của Ukraine là không khả thi.

Một số chuyên gia lưu ý thêm rằng theo luật pháp Ukraine, các cơ sở hạt nhân không thể được tư nhân hóa. Những chuyên gia khác cũng tỏ ra hoài nghi về kế hoạch này, nhưng thừa nhận rằng Mỹ có thể hỗ trợ cải thiện công tác quản lý tại các nhà máy.

Ngoài ra, Ukraine cũng là thành viên của Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) và chịu sự giám sát của tổ chức này. Việc một quốc gia khác, dù là đồng minh như Mỹ, tiếp quản hoặc kiểm soát nhà máy điện hạt nhân sẽ đặt ra nhiều câu hỏi về tính hợp pháp và sự vi phạm các quy định quốc tế.

Trong khi đó, Nga từ lâu đã tìm cách duy trì kiểm soát hoặc ít nhất là gây ảnh hưởng đến hệ thống năng lượng của Ukraine. Chính vì vậy, ý tưởng Mỹ kiểm soát Zaporizhzhia hoặc bất kỳ nhà máy điện hạt nhân nào khác tại Ukraine sẽ là điều mà Moscow khó có thể chấp nhận.

Theo Reuters, Nga đã lên tiếng cảnh báo rằng bất kỳ động thái nào của Mỹ nhằm tiếp quản các nhà máy điện hạt nhân Ukraine có thể khiến cuộc xung đột hiện tại leo thang cũng như gia tăng nguy cơ về một thảm họa hạt nhân nếu giao tranh xảy ra gần khu vực này.

Giới chuyên gia “dội gáo nước lạnh” vào đề xuất của ông Trump

Với ý tưởng Mỹ khôi phục và vận hành lại nhà máy điện hạt nhân lớn nhất châu Âu, các chuyên gia đã đặt ra câu hỏi về tính khả thi của phương án này.

Để vận hành nhà máy một cách an toàn, cần phải có nguồn cung cấp điện an toàn và liên tục để tránh lò phản ứng bị tan chảy, đồng thời cần khôi phục nguồn cung cấp nước đủ để làm mát nhà máy.

Xem thêm: Nga, IAEA cùng lên tiếng sau vụ nhà máy hạt nhân Zaporozhye bị tấn công

Chuyên gia Edwin Lyman - giám đốc an toàn điện hạt nhân tại Union of Concerned Scientists cho biết: “Yếu tố quan trọng nhất là phải khẳng định chắc chắn sẽ không có cuộc tấn công nào nhằm vào trực tiếp nhà máy hoặc vào cơ sở hạ tầng hỗ trợ, bao gồm cả nguồn điện và nước”.

Vị chuyên gia nhấn mạnh rằng thời điểm hiện tại, thỏa thuận như vậy vẫn còn khó đạt được vì các cuộc pháo kích vẫn diễn ra hàng ngày gần các lò phản ứng.

Theo ông Lyman, ý tưởng của chính quyền Washington về vận hành nhà máy đặt ra rất nhiều câu hỏi về logistic, kỹ thuật và thực tiễn, bao gồm câu hỏi về trách nhiệm của Mỹ với bất kỳ tai nạn nào tại Zaporizhzhia.

Các chuyên gia hạt nhân cũng nhấn mạnh, Mỹ không có nhà máy điện hạt nhân nào sử dụng cùng công nghệ như tại nhà máy Zaporizhzhia - "lò phản ứng năng lượng nước" (VVER) do Liên Xô thiết kế.

Bà Elena Sokova, Giám đốc Trung tâm Giải trừ Quân bị và Không Phổ biến Vũ khí Hạt nhân Vienna (VCDNP), đã bày tỏ lo ngại về đề xuất tiếp quản và vận hành nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia của chính quyền Tổng thống Trump.

Chuyên gia Sokova chỉ ra rằng Mỹ thiếu kinh nghiệm trong việc vận hành các nhà máy sử dụng công nghệ lò phản ứng VVER do Liên Xô thiết kế, như tại Zaporizhzhia. Bà nhấn mạnh rằng việc ngay lập tức nắm quyền kiểm soát một nhà máy có thiết kế khác, do một quốc gia khác xây dựng và không có kinh nghiệm vận hành, không phải là giải pháp tốt hay lựa chọn khả thi.

Giới chuyên gia cho rằng thay vì tiếp quản trực tiếp, Mỹ có thể đóng vai trò hỗ trợ tài chính, công nghệ hoặc thúc đẩy các công ty phương Tây tham gia vào lĩnh vực hạt nhân của Ukraine. Đây có thể là một giải pháp thực tế hơn, giúp Kiev giảm sự phụ thuộc vào Moscow mà không làm gia tăng căng thẳng địa chính trị.

Nguyễn Phương