Viết để gọi tên sự thật

Loạt bài điều tra gây chấn động đăng trên Báo Quân đội nhân dân năm 1987 của ông không chỉ lần đầu tiên đưa ngòi bút đụng đến hàm Bộ trưởng, mà còn mạnh mẽ thổi bùng ngọn lửa dấn thân cho nền báo chí cách mạng thời kỳ Đổi mới. Với ông, viết không chỉ để đưa tin, mà ông viết để gọi tên sự thật, thức tỉnh công luận và mở đường cho những "việc cần làm ngay" phải được thực thi.

1. Trong làng báo Việt Nam thập niên 80 - 90 của thế kỷ trước, Trần Đình Bá nổi lên như một người đi tiên phong, một cây bút quả cảm trong cuộc chiến chống tham nhũng và tiêu cực. Tên tuổi ông gắn liền với những bài phóng sự điều tra sắc bén, từng làm chấn động cả một hệ thống vốn tưởng chừng như bất khả xâm phạm.

Với một quá khứ lẫy lừng qua lời kể của những đồng nghiệp đi trước, trong tưởng tượng của tôi, ngoài đời, nhà báo Trần Đình Bá hẳn phải có một dáng vẻ gì đó khác biệt. Nhưng khi gặp ông, tôi lại có một cảm nhận khác. Hóa ra, một nhà báo từng gây chấn động xã hội bằng những bài điều tra sắc sảo, sức mạnh ấy không nằm ở dáng vẻ bên ngoài. Tại căn nhà giản dị nép mình nơi con ngõ nhỏ phố Đội Cấn, ông đón tôi từ đầu cầu thang với nụ cười hiền hậu, mái tóc bạc phơ cùng chất giọng Nghệ An ấm áp.

Nhà báo Trần Đình Bá sinh năm 1944 tại vùng gò đồi bán sơn địa xã Thanh Long, huyện Thanh Chương, tỉnh Nghệ An, trong một gia đình giàu truyền thống cách mạng. Ông tự hào cho biết, ngay từ thời Xô Viết - Nghệ Tĩnh, gia đình ông đã có đủ đảng viên để thành lập một chi bộ Đảng. Cha ông là Nông hội trưởng của Nông hội Đỏ tại địa phương, còn mẹ ông suốt một thời gian dài đã nuôi giấu cán bộ và tổ chức in truyền đơn cho phong trào Xô Viết - Nghệ Tĩnh, hơn thế nữa bà từng cầm cờ dẫn đầu đoàn biểu tình phá huyện lỵ Thanh Chương trong cao trào cách mạng 1930 - 1931.

Năm 1969, Trần Đình Bá theo học lớp Báo chí - Xuất bản khóa I của Trường Tuyên huấn Trung ương (nay là Học viện Báo chí và Tuyên truyền). Năm 1972, đang là sinh viên năm cuối, ông được điều vào Quảng Trị làm phóng viên chiến trường, sống, viết và chiến đấu như một người lính giữa “mùa hè đỏ lửa”. Sau Hiệp định Paris, mùa khô năm 1973, ông tiếp tục có mặt tại chiến trường Đông Nam Bộ với tư cách phóng viên Báo Quân giải phóng miền Nam, theo sát các trận đánh từ Củ Chi, Trảng Bàng, Suối Ngô đến vùng ven Sài Gòn. Ông còn xuống tận Bà Rịa - Long Khánh, vào Rừng Sác để viết về những chiến sĩ đặc công và những chiến công oanh liệt của quân dân miền Đông Nam Bộ. Mùa xuân năm 1975, ông đi cùng một cánh quân tiến về giải phóng Sài Gòn.

Sau khi chiến tranh kết thúc, Báo Quân giải phóng miền Nam hoàn thành sứ mệnh lịch sử của mình, nhà báo Trần Đình Bá chuyển về công tác tại Báo Quân đội nhân dân, gắn bó với tờ báo cho đến khi nghỉ hưu vào năm 2002 với quân hàm Thượng tá.

2. Những năm đầu Đổi mới, khi cả xã hội còn chông chênh giữa hai bờ tư duy cũ - mới, báo chí Việt Nam cũng đứng trước một ngã rẽ lớn. Chính trong thời điểm ấy, “ngọn gió” đổi thay đầu tiên đã đến từ hệ thống chính trị. Ngay sau khi Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh cho đăng loạt bài “Những việc cần làm ngay”, vấn đề chống tham nhũng và tiêu cực lập tức được đưa ra thảo luận một cách công khai, quyết liệt. Cũng từ đây, nhiều phóng viên của Báo Quân đội nhân dân, trong đó có Trần Đình Bá, đã dấn thân vào hành trình đầy gian nan và hiểm nguy, hành trình chống tiêu cực bằng ngòi bút.

Bài viết đầu tiên mà nhà báo Trần Đình Bá gọi là “không khoan nhượng” chính là cuộc đối đầu với một quan chức cấp Bộ về hành vi tham nhũng nhà công, một cuộc chiến mà ông ví như “ngồi trên lưng hổ, nhưng dây buộc hổ lại nằm trong tay người khác”. Khi bài báo bị chặn không cho đăng, ông tìm lại sức mạnh và lòng can đảm từ chính các văn kiện của Đảng, đặc biệt là loạt bài “Những việc cần làm ngay” của Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh. Ông đã viết thư gửi trực tiếp tới Tổng Bí thư và đến ngày 2-7-1987, ông nhận được hồi đáp từ Văn phòng Tổng Bí thư, cho phép Tổng Biên tập toàn quyền quyết định nếu bài viết “có nội dung tốt, chính xác, chân thực, có tác dụng xây dựng”.

Sau bài báo được ví như “phát súng mở màn” cho mặt trận báo chí chống tham nhũng thời kỳ Đổi mới, Trần Đình Bá tiếp tục dành tâm lực cho những vụ việc có tầm vóc lớn, giàu tính thời sự và sức lan tỏa. Những cái tít như “Lấy đất Vườn thú Hà Nội góp vốn kinh doanh - Stop”, “Thủy cung Thăng Long - Những điều nhức nhối”, “Một ngày nướng 5 triệu USD”, “Bí mật quốc gia bị bán”... xuất hiện dồn dập trên mặt báo, đều ký tên Trần Đình Bá, phóng viên Báo Quân đội nhân dân. Càng về sau ông càng đi sâu, càng “đụng” vào những vỉa tầng nhức nhối nhất của xã hội lúc bấy giờ. Những phóng sự điều tra “Một liên danh hay vòi bạch tuộc”, “Chiếm đất "hợp pháp"”, “Thấy gì ở Hàng không dân dụng Việt Nam”, “Nơi công thổ quốc gia bị bán vô tội vạ”... tiếp tục ra đời, như những nhát cuốc mạnh mẽ vào lớp đất cứng của sự im lặng, bao che và thỏa hiệp...

Cho đến sau này, khi đã nghỉ hưu, ông vẫn không buông bỏ nghiệp cầm bút. Trái lại, người ta vẫn thấy ở Trần Đình Bá một tinh thần tỉnh táo, một lối viết gai góc, sắc sảo và sung sức hơn bao giờ hết. Ông là người đầu tiên “khui” ra đường dây chạy tội của một số cán bộ cấp cao liên quan đến trùm xã hội đen Năm Cam - vụ án gây chấn động cả nước lúc bấy giờ. Liền sau đó là những loạt bài mang tính phát hiện và chất vấn sâu sắc như: “Tội to khéo lo vẫn thoát hiểm” (về sai phạm tại Dự án Nhà máy điện Uông Bí), “SABECO - Những chuyện như đùa”, “Ai tiếp tay, dung túng, bao che sai phạm của Vinaconex”... Những bài báo ấy là minh chứng rõ nét cho sức chiến đấu không ngừng nghỉ của một nhà báo - chiến sĩ, một lương tâm nghề nghiệp không chấp nhận lùi bước.

3. Với nhiều đồng nghiệp cùng thời, Trần Đình Bá là một người khó gần. Ông ít chia sẻ, càng hiếm khi tiết lộ những “đường đi, nước bước”. Nhưng với những ai từng được ông “hé lộ”, dù chỉ là đôi lời mơ hồ, đều không khỏi giật mình thán phục trước sự tính toán chặt chẽ, khoa học và quyết đoán của ông. Ông không phủ nhận, viết báo chống tiêu cực là một trong những mảng báo chí nhọc nhằn nhất. Chứng cứ, tài liệu, nguồn tin - mọi thứ đều phải đi từ con số 0 và để phanh phui sự thật, nhà báo phải vận dụng mọi mối quan hệ, khai thác thông tin từ nhiều nguồn, nhưng quan trọng nhất, vẫn là giữ được lòng tin từ bạn đọc và giữ vững sự khách quan trong cách nhìn nhận bản chất vấn đề. “Một nhà báo nói điêu sẽ không thể tồn tại” - ông khẳng định.

Ông cũng đã từng bị “gạ gẫm” để im lặng, từng chứng kiến không ít đồng nghiệp cân đo “được gì - mất gì” trước khi cho một bài báo ra đời. Nhưng ông vẫn giữ vững nguyên tắc của mình: “Thông tin phải chính xác, phân tích có lý, có tình, động cơ phải xây dựng. Làm được vậy, bạn đọc và cơ quan chức năng sẽ ủng hộ”. Có những quan chức, sau loạt bài của ông, phải ra đứng trước vành móng ngựa. Nhưng thay vì hả hê, ông lại buồn. “Có đêm tôi bật khóc. Khóc vì nghĩ đến bố mẹ họ, vợ con họ - những người không có lỗi nhưng phải gánh chịu nỗi đau, nỗi xấu hổ”...

Người ta thường nói, làm báo chống tiêu cực giống như đi dây trên vực. Chỉ một bước sai có thể đánh đổi bằng sự nghiệp, bằng danh dự, thậm chí bằng cả sự an toàn của bản thân và gia đình. Trần Đình Bá hiểu điều đó hơn ai hết. Nhưng ông vẫn đi, một cách kiên định, lặng lẽ và bền bỉ. Chỉ thẳng mặt, vạch thẳng sai phạm, đó không chỉ là cách viết, mà là một thái độ sống. Với ông, đạo đức của người cầm bút không nằm ở sự nể nang, không ở những lời uốn cong để giữ yên thân, mà nằm ở sự trung thực với sự thật, khách quan với vấn đề, và sâu thẳm là một mong muốn được góp phần xây dựng xã hội tốt đẹp hơn. “Ngay cả khi viết bài chống tham nhũng, tôi không nhằm đánh đổ một ai, càng không phải để thỏa mãn cơn giận. Tôi chỉ muốn làm rõ bản chất sự việc - đúng là đúng, sai là sai - và người dân có quyền được biết điều đó” - ông từng tâm sự như thế.

Giữa thời buổi nhiều người dễ sa ngã vì hào quang ảo và cám dỗ ngọt ngào, Trần Đình Bá chọn làm người thắp đèn - dù biết phía trước còn nhiều bóng tối. Đó là lựa chọn không dễ dàng. Nhưng chính nhờ những người làm báo như ông, xã hội mới còn hy vọng vào sự thật, vào công lý và ngòi bút lương tâm..

Khánh Linh