Vườn Quốc gia Xuân Thủy: Khi sinh kế xanh trở thành động lực phát triển vùng đệm

Vùng đệm Vườn quốc gia Xuân Thủy, nay thuộc tỉnh Ninh Bình sau sắp xếp đơn vị hành chính đang dần định hình như một điểm sáng về phát triển bền vững khi bài toán giảm nghèo được giải đồng thời với mục tiêu bảo vệ hệ sinh thái rừng ngập mặn.

Trải dài ven biển, khu vực vốn thuộc huyện Giao Thủy (tỉnh Nam Định cũ) được thiên nhiên ưu đãi với hệ rừng ngập mặn rộng lớn, nơi cư trú quan trọng của hơn 200 loài chim di cư và nhiều nguồn lợi thủy sản đặc hữu.

Từ nhiều thập niên trước, sinh kế của cộng đồng nơi đây phụ thuộc chủ yếu vào cào ngao, đánh bắt tự nhiên và nuôi trồng quảng canh. Thu nhập bấp bênh, đời sống khó khăn và áp lực sinh tồn đã khiến rừng ngập mặn bị suy giảm nhanh chóng. Những bãi triều từng trù phú đứng trước nguy cơ thoái hóa, trong khi thiên tai ngày càng khốc liệt do biến đổi khí hậu.

Chính quyền huyện Giao Thủy, Ban quản lý Vườn quốc gia Xuân Thủy và các tổ chức quốc tế như JICA, IUCN, Oxfam đã sớm nhận diện nguy cơ để triển khai một hướng đi mới: để người dân sống được nhờ tài nguyên, nhưng không phải bằng cách khai thác cạn kiệt, mà bằng quản lý có trách nhiệm, bảo tồn đi đôi với phát triển.

Các chương trình tập huấn nuôi trồng thủy sản theo hướng kiểm soát được xây dựng, thay thế dần việc khai thác tự nhiên. Người dân được hướng dẫn khoanh nuôi bãi triều, chăm sóc, phục hồi rừng ngập mặn, tiếp cận vốn ưu đãi và tìm hiểu các kiến thức ứng phó biến đổi khí hậu. Những mô hình kết hợp “rừng - ngao - cá” ra đời, vừa giúp tăng năng suất, vừa tạo ra nguồn dinh dưỡng tự nhiên ổn định cho thủy sản, đồng thời giữ đất, chống xói lở.

Không ít gia đình trước đây chỉ trông chờ vào mùa cào sò - một nghề phụ thuộc hoàn toàn vào thời tiết - nay có thể duy trì thu nhập ổn định nhờ nuôi ngao thương phẩm gắn với phục hồi rừng. Đối với họ, việc trồng thêm sú, vẹt không chỉ là trồng cây, mà là đầu tư cho tương lai của chính gia đình mình. Niềm tin “giữ rừng là giữ sinh kế” ngày càng lan tỏa mạnh mẽ.

Du khách tham quan Vườn quốc gia Xuân Thủy.

Nhờ những đổi thay tích cực đó, hơn 2.000 ha rừng ngập mặn tại Xuân Thủy đã được phục hồi, trở thành lá chắn sinh thái vững chắc trước sóng biển và bão lớn. Thu nhập bình quân của người dân vùng đệm đạt khoảng 60 - 70 triệu đồng mỗi năm; tỷ lệ hộ nghèo giảm còn dưới 2%. Quan trọng hơn, nhận thức cộng đồng đã thay đổi: từ chỗ dựa vào khai thác tận thu, người dân chuyển sang coi bảo tồn là nền tảng của sinh kế bền vững.

Song song với phục hồi rừng, tiềm năng du lịch sinh thái cũng được đánh thức. Những làng ven biển Giao Xuân, Giao Hải đã phát triển mô hình du lịch cộng đồng, tạo nguồn sinh kế mới mà vẫn hài hòa với bảo tồn tài nguyên. Du khách có thể ngồi thuyền xuyên rừng ngập mặn, ngắm chim di cư, tham gia thu hoạch hải sản hay trải nghiệm nghề muối. Nhiều hộ mạnh dạn đầu tư homestay, đón khách quốc tế và từng bước trở thành những “đại sứ xanh” của quê hương.

Bà Trần Thị Lan, thành viên Tổ phụ nữ du lịch sinh thái Giao Xuân chia sẻ rằng, trước kia thu nhập gia đình lên xuống thất thường theo từng phiên chợ hải sản. Khi được tập huấn đón khách, học cách bảo vệ môi trường và tổ chức dịch vụ du lịch, chị em không chỉ có thu nhập ổn định mà còn tự tin hơn khi tham gia giữ gìn giá trị tự nhiên của vùng đất.

Dù vậy, phía trước vẫn còn nhiều thách thức. Biến đổi khí hậu khiến xâm nhập mặn tăng cao, thời tiết cực đoan khó lường; rác thải từ sông đổ ra biển và áp lực từ các mô hình nuôi trồng thiếu kiểm soát có thể đe dọa thành quả đã đạt được. Bất kỳ sự buông lỏng quản lý nào cũng có thể tạo ra những rủi ro lớn đối với hệ sinh thái mỏng manh của vùng cửa sông - ven biển.

Nhằm bảo đảm con đường phát triển bền vững, chính quyền địa phương và Ban quản lý Vườn quốc gia đang xây dựng Đề án phát triển vùng đệm giai đoạn 2025-2030, trong đó tập trung mở rộng du lịch sinh thái cộng đồng, tiếp tục phục hồi rừng ngập mặn, hỗ trợ tín dụng xanh cho các mô hình sản xuất thân thiện môi trường, đồng thời đẩy mạnh giáo dục môi trường trong trường học và cộng đồng.

Xuân Thủy hôm nay cho thấy một bài học quan trọng: giảm nghèo không phải là cái cớ để đánh đổi môi trường. Khi người dân được trao quyền, được tham gia quản lý và hưởng lợi từ tài nguyên, họ sẽ trở thành lực lượng tiên phong trong bảo vệ tự nhiên. Mô hình phát triển ở vùng đệm Vườn quốc gia Xuân Thủy không chỉ là câu chuyện của một vùng ven biển, mà còn là gợi mở cho nhiều địa phương khác trên con đường hướng tới phát triển xanh, hài hòa và bền vững.

Phương Liên