Washington đón Thái tử Mohammed bin Salman: Thời điểm quyết định cho quan hệ Mỹ - Ả-rập Xê-út

Tổng thống Mỹ Donald Trump (trái) và Thái tử Ả-rập Xê-út Mohammed bin Salman (phải) tại Nhà Trắng vào ngày 18/11. Ảnh: Bloomberg

Lịch sử quan hệ và bối cảnh chiến lược

Quan hệ Mỹ - Ả-rập Xê-út được hình thành từ giữa thế kỷ 20 dựa trên mô hình “dầu mỏ đổi an ninh”: Riyadh cung cấp nguồn năng lượng ổn định, Washington bảo đảm an ninh và hỗ trợ công nghệ quân sự. Trong quá trình này, mối quan hệ trải qua nhiều giai đoạn căng thẳng. Những sự kiện như vụ sát hại nhà báo Jamal Khashoggi năm 2018, các bất đồng xung quanh chiến dịch quân sự tại Yemen, hay căng thẳng trong việc định hình chính sách dầu mỏ toàn cầu đều từng khiến Washington và Riyadh “căng thẳng tới mức tối đa”.

Tuy nhiên, những lợi ích chiến lược vẫn giữ vai trò chủ đạo: Mỹ cần một đồng minh ổn định để duy trì ảnh hưởng tại Trung Đông, ngăn chặn Iran và theo dõi Nga - Trung Quốc; Riyadh muốn đảm bảo an ninh, tiếp cận công nghệ tiên tiến và duy trì vị thế kinh tế trong khu vực. Bối cảnh này tạo nền tảng cho các bước đi chiến lược mới như chuyến thăm Washington của Thái tử Mohammed bin Salman. Giám đốc Chương trình Trung Đông tại Washington Institute, Michael Singh, nhận xét: “Mặc dù có những sóng gió, nhưng lợi ích chiến lược và nhu cầu đối phó với các thách thức khu vực đã giúp quan hệ song phương vượt qua khủng hoảng.”

Một chuyến thăm được chuẩn bị kỹ lưỡng và đầy dụng ý

Lâu nay, quan hệ Mỹ - Ả-rập Xê-út thường được mô tả bằng mô hình “dầu mỏ đổi an ninh”, nhưng chuyến thăm lần này diễn ra trong bối cảnh cả hai bên đều có động cơ chiến lược mới.

Với Riyadh, nhiệm vụ tối quan trọng là thực hiện Vision 2030, một kế hoạch chuyển đổi kinh tế quy mô lớn, cần khối vốn quốc tế, công nghệ cao và mạng lưới đối tác chiến lược bền vững. Thái tử Mohammed bin Salman muốn thoát khỏi hình ảnh chỉ là “cường quốc dầu mỏ”, chuyển mình thành trung tâm công nghệ, logistics và tài chính của Trung Đông. Chuyên gia phân tích kinh tế khu vực tại Bloomberg, Sarah Glazer, nhận định: “Vision 2030 không chỉ là cải cách kinh tế; đây là một chiến lược địa chính trị giúp Ả-rập Xê-út mở rộng quyền lực mềm và sức ảnh hưởng ở cả khu vực và toàn cầu.”

Với Washington, chính quyền Tổng thống Trump đặt ưu tiên củng cố các liên minh trong bối cảnh cạnh tranh toàn cầu gia tăng và tình hình Trung Đông biến động. Ả-rập Xê-út vẫn là trụ cột quan trọng để Mỹ duy trì ảnh hưởng và tạo đối trọng với Iran cũng như sự hiện diện ngày càng tăng của Trung Quốc tại khu vực. Giáo sư quan hệ quốc tế Daniel McDowell từ Đại học Syracuse nhấn mạnh: “Đối với Mỹ, Riyadh không chỉ là đối tác năng lượng, mà còn là lá chắn chiến lược giúp cân bằng các sức mạnh mới nổi trong khu vực.”

Những tuyên bố lớn: quân sự - đầu tư - vị thế đồng minh

Điểm gây chú ý nhất là tuyên bố Mỹ sẽ bán F-35 cho Ả-rập Xê-út. Nếu được thực hiện, đây sẽ là lần đầu tiên một quốc gia Ả-rập sở hữu loại chiến đấu cơ này, biểu tượng rõ nhất cho sự tin cậy chiến lược. F-35 không chỉ là hợp đồng mua vũ khí; nó kéo theo đào tạo phi công, năng lực bảo trì, hạ tầng kỹ thuật và mức độ chia sẻ công nghệ tối tân. Chuyên gia quân sự tại FDD, Daveed Gartenstein-Ross, nhận định: “F-35 là biểu tượng của niềm tin chiến lược. Nếu Riyadh vận hành thành công, đây là bước ngoặt trong việc cân bằng sức mạnh quân sự tại Trung Đông.”

Mỹ tuyên bố sẽ bán F-35 cho Ả-rập Xê-út. Ảnh: Zoomnews

Song song đó, Washington thông báo nâng cấp Ả-rập Xê-út thành “đồng minh quan trọng ngoài NATO” (major non-NATO ally), mở đường cho đặc quyền trong tiếp cận công nghệ quốc phòng và hợp tác an ninh ở cấp cao. Về kinh tế, Thái tử Mohammed bin Salman cam kết đầu tư gần 1.000 tỷ USD vào Mỹ. Chuyên gia kinh tế Alia Ibrahim từ The National nhấn mạnh: “Con số 1.000 tỷ USD có thể chưa được hiện thực hóa ngay lập tức, nhưng thông điệp chính là Ả-rập Xê-út muốn gắn kết lợi ích kinh tế với Mỹ lâu dài, từ AI, công nghệ cao đến khoáng sản chiến lược và năng lượng sạch.”

Nhìn tổng thể, Mỹ - Ả-rập Xê-út đang đẩy quan hệ vượt khỏi mô hình truyền thống: không chỉ dầu - vũ khí, mà là hợp tác công nghệ - đầu tư - quân sự đan xen.

Từ tuyên bố đến thực thi: thách thức và cơ hội

Tuy nhiên, giữa “cam kết lớn” và “thực tế triển khai” là cả một hành trình. Về quân sự, F-35 là chương trình đòi hỏi chuẩn kỹ thuật cao, quy trình kiểm soát chặt chẽ, và đội ngũ kỹ thuật đủ năng lực vận hành. Một số chuyên gia Mỹ cảnh báo, nếu hợp đồng được ký, thời gian bàn giao có thể kéo dài nhiều năm.

Về đầu tư, cam kết 1.000 tỷ USD chỉ có ý nghĩa thực nếu được cụ thể hóa bằng dự án, có cơ chế giải ngân rõ ràng. Bloomberg nhận xét: “Dòng vốn cam kết phải được quản lý minh bạch; nếu không, đây sẽ chỉ là tín hiệu chính trị hơn là lợi ích thực tế.” Về địa vị đồng minh, danh hiệu “major non-NATO ally” mở cửa, nhưng việc hợp tác sâu phụ thuộc các hiệp định song phương. Reuters cũng lưu ý: “Chia sẻ công nghệ nhạy cảm và hợp tác quân sự cần kiểm soát chặt chẽ; nếu lỏng lẻo, rủi ro an ninh khu vực có thể tăng.”

Chuyên gia chính sách tại Washington Institute, Michael Singh, bổ sung: “Tuyến đường từ cam kết đến thực thi là thử thách, nhưng đây cũng là cơ hội để hai bên chứng minh năng lực phối hợp, nâng cấp công nghệ và tạo lòng tin chiến lược.”

Nói cách khác, tuyên bố thì rất lớn, nhưng thực thi mới là thước đo thật sự.

Ý nghĩa chiến lược: ai được gì?

Với Mỹ, lợi ích rõ ràng nhất là củng cố trụ cột Trung Đông, gia tăng ảnh hưởng tại vùng Vịnh. Việc thắt chặt quan hệ với Riyadh giúp Washington duy trì vai trò trọng yếu trong khu vực nơi Iran, Nga và Trung Quốc đều tìm cách mở rộng ảnh hưởng. Về công nghiệp quốc phòng, F-35 là một hệ sinh thái lâu dài. Nếu Ả-rập Xê-út tham gia, Mỹ có thêm một khách hàng chiến lược và tăng cường lợi thế xuất khẩu vũ khí.

Với Ả-rập Xê-út, lợi ích đạt được là hiện đại hóa quốc phòng - chuyển đổi kinh tế. F-35, nếu được triển khai, sẽ tăng mạnh khả năng răn đe của Ả-rập Xê-út và tái định hình cán cân sức mạnh tại Trung Đông, khiến Ả-rập Xê-út tự tin hơn trong môi trường an ninh đầy biến động của khu vực. Tư cách “đồng minh quan trọng ngoài NATO” tạo ra lớp áo mới cho hình ảnh Ả-rập Xê-út như một trung tâm chiến lược trong bàn cờ khu vực.

Với Trung Đông: cán cân mới được định hình. Ả-rập Xê-út mạnh hơn về quân sự tất yếu tác động tới quan hệ với Iran và cả các nước Vùng Vịnh khác. Một số chuyên gia dự đoán sự xuất hiện của F-35 có thể kích thích “chu kỳ tái trang bị vũ khí” tại khu vực. Đồng thời, việc Mỹ siết chặt quan hệ với Ả-rập Xê-út có thể khiến các cường quốc khác như Trung Quốc theo dõi sát sao, điều chỉnh chính sách Trung Đông của họ.

Chuyên gia phân tích chiến lược tại CBS, Mark Thompson, nhấn mạnh: “Sự hiện diện ngày càng mạnh của Mỹ và Ả-rập Xê-út có thể khiến Trung Quốc và Nga phải tái cân nhắc ưu tiên chính sách tại Trung Đông, mở ra kịch bản cạnh tranh ảnh hưởng tinh vi trong thập kỷ tới.”

Một khởi đầu lớn, nhưng tương lai phụ thuộc vào các bước tiếp theo

Nhìn tổng thể, chuyến thăm Washington của Thái tử Mohammed bin Salman không chỉ là một cột mốc chính trị mà còn là phép thử chiến lược cho cả hai bên. Mỹ có cơ hội củng cố trụ cột Trung Đông, mở rộng thị trường vũ khí, và duy trì ảnh hưởng lâu dài trong khu vực. Đồng thời, Ả-rập Xê-út được hưởng lợi từ việc nâng cấp năng lực quốc phòng, hiện đại hóa công nghệ và thúc đẩy Vision 2030 – bước đi quan trọng để thoát khỏi phụ thuộc dầu mỏ và khẳng định vị thế trong bàn cờ khu vực.

Tương lai quan hệ hai nước phụ thuộc vào các bước tiếp theo. Ảnh: CDN

Tuy nhiên, rủi ro không hề nhỏ. Theo Washington Institute, việc triển khai F-35 và các dự án đầu tư lớn sẽ gặp khó khăn về kỹ thuật, cơ chế giám sát, và rủi ro chính trị tại cả hai nước. Dòng vốn cam kết nếu không được thực hiện đúng thời hạn và hiệu quả có thể biến “lời hứa khổng lồ” thành tín hiệu chính trị hơn là lợi ích thực tế. Ngoài ra, việc Mỹ chia sẻ công nghệ nhạy cảm, kết hợp với địa vị đồng minh ngoài NATO, đòi hỏi kiểm soát chặt chẽ, nếu không có thể phát sinh rủi ro an ninh khu vực.

Các chuyên gia quốc tế cũng nhấn mạnh rằng triển vọng quan hệ Mỹ - Ả-rập Xê-út sẽ phụ thuộc vào khả năng hai bên duy trì nhịp độ hợp tác và thực thi cam kết. Bloomberg lưu ý: “Quan hệ song phương sẽ được thử thách qua việc biến các thỏa thuận lớn thành hành động thực tế và đo lường hiệu quả lâu dài.” Cùng quan điểm, The National nhận định: “Chuyến thăm đánh dấu một bước tái cấu trúc quan hệ chiến lược, nhưng giá trị thực sự sẽ được xác định qua triển khai các dự án, đào tạo kỹ thuật, và sự phối hợp an ninh toàn diện.”

Ở khía cạnh khu vực, việc Ả-rập Xê-út sở hữu F-35 và gia tăng hợp tác với Mỹ có thể tạo ra hiệu ứng lan tỏa, khiến Iran và các quốc gia Vùng Vịnh khác điều chỉnh chính sách quốc phòng và chiến lược an ninh. Cũng theo các chuyên gia, sự hiện diện ngày càng mạnh của Mỹ và Ả-rập Xê-út có thể khiến Trung Quốc và Nga phải xem xét lại ưu tiên chính sách tại Trung Đông, mở ra kịch bản “cạnh tranh ảnh hưởng” tinh vi hơn trong thập kỷ tới.

Tóm lại, chuyến thăm không chỉ là tuyên bố ngoại giao mà còn là một phép thử chiến lược, nơi lợi ích, rủi ro và cơ hội đều đan xen. Nếu cả Mỹ và Ả-rập Xê-út biết tận dụng và triển khai các cam kết một cách hiệu quả, mối quan hệ song phương sẽ trở thành một trụ cột vững chắc cho chiến lược Trung Đông. Ngược lại, nếu các thỏa thuận chỉ dừng lại ở mức thông điệp chính trị, chuyến thăm có thể để lại giá trị biểu tượng hơn là sức nặng thực tiễn.

Bích Hồng