Xây dựng cụm, trung tâm nông thôn mới phù hợp với bối cảnh hiện nay ở Việt Nam

PGS.TS Phạm Quang Thao, Phó Chủ tịch VUSTA phát biểu. Ảnh: Phụng Thiên

PGS.TS Phạm Quang Thao, Phó Chủ tịch VUSTA nhấn mạnh, xây dựng cụm trung tâm nông thôn mới đang trở thành yêu cầu cấp thiết trong bối cảnh nông thôn Việt Nam đối mặt nhiều thách thức mới. Quá trình đô thị hóa diễn ra mạnh mẽ, biến đổi khí hậu ngày càng khốc liệt, chuyển dịch lao động, dân cư diễn ra nhanh, trong khi hạ tầng xã hội, dịch vụ công và liên kết sản xuất ở nhiều địa phương chưa theo kịp. Do đó, mô hình nông thôn mới không thể dừng lại ở tiêu chí xây dựng đơn lẻ từng xã mà cần tiếp cận theo cụm, liên hoàn, có tính kết nối vùng để nâng cao hiệu quả đầu tư, tối ưu hóa nguồn lực và tạo động lực phát triển bền vững.

Quang cảnh buổi hội thảo

Ông cũng chỉ rõ các bất cập hiện nay như: Quy hoạch thiếu tầm nhìn dài hạn; phân bổ nguồn lực còn dàn trải; liên kết giữa các địa phương, giữa nông dân, hợp tác xã, doanh nghiệp còn lỏng lẻo; chất lượng dịch vụ giáo dục, y tế, văn hóa ở một số vùng chưa đồng đều. Do đó cần nghiên cứu, đề xuất mô hình cụm trung tâm nông thôn mới phù hợp bối cảnh mới, bảo đảm tính khả thi, hiệu quả và gắn với mục tiêu nâng cao đời sống người dân.

Các đại biểu chủ trì hội thảo

TS Nguyễn Duy Lượng, Phó Chủ tịch Hội Làm vườn Việt Nam cho rằng trong bối cảnh kinh tế thị trường biến động nhanh, công nghiệp hóa – đô thị hóa diễn ra mạnh mẽ, việc hình thành cụm/trung tâm nông thôn mới trở thành yêu cầu tất yếu. Đây là hướng đi giúp hiện đại hóa nông thôn đồng thời giữ vững vai trò trụ đỡ của nông nghiệp trong nền kinh tế.

Ông dẫn ví dụ từ Hải Phòng, nơi xã Đức Chính đã quy hoạch vùng trồng cây và rau màu rộng 360 ha thuộc 7 thôn, trong đó 80% diện tích trồng cà rốt phục vụ thị trường trong nước và xuất khẩu. Mô hình này giúp nâng cao giá trị gia tăng, ổn định đầu ra và tạo việc làm cho người dân.

Hội thảo thu hút nhiều ý kiến tâm huyết từ các nhà khoa học

Theo TS Lượng, việc tập trung đất đai, lao động và hạ tầng chế biến vào các vùng sản xuất tập trung cho thấy hiệu quả rõ rệt trong việc tổ chức lại sản xuất, thúc đẩy nông nghiệp hiện đại và tăng thu nhập.

Để nhân rộng mô hình này, TS Lượng kiến nghị ưu tiên đầu tư hạ tầng trọng điểm như giao thông liên xã, trung tâm dịch vụ công, chợ nông thôn và nền tảng chuyển đổi số. Ông cũng đề nghị khuyến khích doanh nghiệp và hợp tác xã đầu tư vào các vùng chuyên canh quy mô lớn gắn với chế biến – tiêu thụ sản phẩm; đồng thời đẩy mạnh đào tạo nhân lực, chuyển giao khoa học – kỹ thuật và công nghệ mới cho nông dân.

TS Nguyễn Hồng Hạnh, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Kiến trúc xây dựng và Đô thị cho rằng, nông nghiệp, nông thôn, nông dân là khu vực dễ bị tổn thương nhất trước biến đổi khí hậu, áp lực phát triển và suy giảm tài nguyên. Dù nhiều chủ trương, chương trình lớn về xây dựng nông thôn mới được triển khai, hệ thống quy hoạch hiện hành vẫn bộc lộ khoảng trống đáng kể, đặc biệt trong việc gắn quy hoạch khu dân cư với yêu cầu bảo tồn đa dạng sinh học và sử dụng bền vững tài nguyên tự nhiên. Nhiều quy định về quản lý đất đai, phân vùng bảo tồn, yêu cầu bảo vệ rừng, nguồn nước…chưa được thể chế hóa đồng bộ trong pháp luật về quy hoạch đô thị và nông thôn, dẫn đến khó khăn khi triển khai tại địa phương.

Thực tế nhiều nơi vẫn xuất hiện xu hướng “đô thị hóa nông thôn”, phát triển điểm dân cư chia lô bám đường, công trình xây dựng thiếu kiểm soát làm phá vỡ cảnh quan, lãng phí đất đai và làm suy giảm các hệ sinh thái. Một số mô hình quy hoạch còn dập khuôn, chưa tận dụng cơ sở truyền thống như đình, ao làng. Việc khảo sát, lấy ý kiến cộng đồng chưa thực chất, gây vênh giữa đồ án và nhu cầu người dân. TS Nguyễn Hồng Hạnh cho rằng, cần sớm bổ sung quy định về bảo tồn thiên nhiên vào văn bản quy hoạch, thống nhất hệ thống đất đai giữa các ngành, ưu tiên phân vùng chức năng khoa học và tăng cường tham vấn cộng đồng đảm bảo quy hoạch nông thôn thực sự bền vững.

Trong khi đó, TS Lương Tiến Dũng đề xuất cần sớm coi cụm xã và trung tâm cụm xã là nội dung bắt buộc trong quy hoạch tỉnh, được xác định rõ về ranh giới, tính chất, chức năng và vai trò hạt nhân phát triển kinh tế, xã hội nông thôn. Quy hoạch cụm xã phải trở thành cấp trung gian giữa quy hoạch tỉnh và quy hoạch xã, giúp tổ chức lại không gian sản xuất, bố trí dân cư, hạ tầng liên xã và các trung tâm dịch vụ dùng chung, khắc phục tình trạng đầu tư dàn trải, manh mún.

TS Lương Tiến Dũng mong muốn, Chính phủ và các bộ, ngành sớm hoàn thiện khung pháp lý, ban hành nghị định, thông tư hướng dẫn cụ thể về quy hoạch cụm xã, trung tâm cụm xã và hệ thống trung tâm nông thôn; đồng thời bổ sung yêu cầu về tổ chức cụm xã, trung tâm cụm xã vào Bộ tiêu chí nông thôn mới giai đoạn 2026-2030.

Tại hội thảo, các chuyên gia cho rằng việc phát triển mô hình cụm, trung tâm nông thôn mới gắn ứng dụng công nghệ chế biến, nông nghiệp thông minh và không gian sản xuất tập trung là hướng đi tất yếu để nông thôn phát triển hiện đại, bền vững.

Phụng Thiên