Xây dựng 'hệ sinh thái nhân tài' cho đất nước

Mới đây, Tổng Bí thư Tô Lâm, Trưởng Ban chỉ đạo Trung ương về phát triển khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số (KHCN, ĐMST&CĐS), đã yêu cầu Bộ Nội vụ chủ trì khẩn trương xây dựng, ban hành cơ chế, chính sách thu hút nguồn nhân lực, nhân tài KHCN, ĐMST&CĐS trong và ngoài nước, nhất là nhân lực chất lượng cao trong các ngành công nghệ mũi nhọn (trí tuệ nhân tạo, bán dẫn, vật liệu mới...).

Đồng thời có chính sách đãi ngộ đặc biệt, như vượt khung lương, nhà ở, môi trường làm việc… để thu hút ít nhất 100 chuyên gia hàng đầu về nước làm việc.

Mục tiêu của chính sách này là phải hình thành được cơ chế và tìm kiếm được những cá nhân thực sự xuất sắc, có đủ đức, đủ tài, đủ uy tín và trao cho họ đủ thẩm quyền, nguồn lực để quy tụ lực lượng, dẫn dắt và chịu trách nhiệm cao nhất về sự thành công của các chương trình, nhiệm vụ chiến lược quốc gia.

Ông Nguyễn Tuấn Anh, ThS chính sách công, chương trình đào tạo thạc sĩ chính sách công Fulbright Việt Nam, cho rằng mục tiêu này có ý nghĩa như “kích hoạt” một mạng lưới chất xám quốc tế phục vụ cho lợi ích quốc gia. Vì vậy, cần cơ chế để nuôi dưỡng hạt nhân cho những công trình KHCN quốc gia, dần xây dựng “hệ sinh thái nhân tài” bằng cách trao quyền thực chất, có cơ chế tuyển dụng linh hoạt.

Thông điệp chiến lược

. Phóng viên: Ông có thể phân tích để thấy rõ ý nghĩa của yêu cầu thu hút nhân tài mà Tổng Bí thư Tô Lâm đặt ra trong bối cảnh hiện nay?

+ Ông Nguyễn Tuấn Anh (ảnh): Chúng ta đang bước vào giai đoạn then chốt, khi KHCN, ĐMST&CĐS trở thành trụ cột cho phát triển đất nước. Tổng Bí thư Tô Lâm yêu cầu Bộ Nội vụ khẩn trương xây dựng cơ chế thu hút nhân tài không chỉ là một chỉ đạo chính trị - hành chính, mà là một thông điệp chiến lược. Việt Nam muốn vươn lên thành quốc gia phát triển, không thể chỉ dựa vào vốn và tài nguyên, mà phải dựa vào trí tuệ con người.

Việc đặt mục tiêu thu hút ít nhất 100 chuyên gia hàng đầu thế giới về các lĩnh vực mũi nhọn như trí tuệ nhân tạo, bán dẫn, vật liệu mới… có ý nghĩa như “kích hoạt” một mạng lưới chất xám quốc tế phục vụ cho lợi ích quốc gia. Nó khẳng định vai trò của nhân tài KHCN giờ đây không chỉ là người nghiên cứu, mà là những “kiến trúc sư” của các chương trình chiến lược quốc gia.

Cần xây dựng "hệ sinh thái nhân tài"

. Theo ông, lâu nay nguyên nhân khiến nhiều chuyên gia giỏi chọn làm việc ở nước ngoài hoặc khu vực tư nhân mà ít tham gia khu vực công là vì đâu?

+ Có ba nhóm nguyên nhân chính. Thứ nhất là về thể chế và cơ chế đãi ngộ chưa tương xứng. Lâu nay hệ thống lương bổng trong khu vực công chưa đủ cạnh tranh với mức đãi ngộ của các tập đoàn đa quốc gia.

Kế đến là môi trường nghiên cứu - làm việc còn hạn chế. Nhiều phòng thí nghiệm, cơ sở nghiên cứu trong nước thiếu tính hiện đại, thiếu sự kết nối với quốc tế khiến nhà khoa học khó phát huy năng lực.

Cuối cùng là cơ hội phát triển nghề nghiệp của chuyên gia còn bó hẹp. Ở nước ngoài hoặc các doanh nghiệp công nghệ tư nhân, chuyên gia có cơ hội tham gia trực tiếp vào những dự án lớn, được đánh giá công bằng qua kết quả, ít bị ràng buộc bởi thủ tục hành chính.

Thực tế này cho thấy để giữ chân và thu hút nhân tài, Việt Nam cần thay đổi từ gốc, không chỉ ở lương, thưởng mà còn ở cơ chế trao quyền, môi trường sáng tạo và văn hóa trọng dụng nhân tài.

Hoạt động nghiên cứu khoa học tại ĐH Quốc gia TP.HCM. Ảnh: ĐHQG TP.HCM

. Đề xuất này cho thấy vai trò của nhà khoa học được nâng tầm trong bối cảnh mới, họ sẽ là người tạo nền móng cho những công trình mang tầm quốc gia. Vậy làm thế nào để thu hút các chuyên gia quốc tế, chuyên gia giỏi từ nước ngoài về Việt Nam để đảm nhiệm các vị trí này (cụ thể như về chính sách, ưu đãi, cơ chế tuyển dụng…)?

+ Muốn mời gọi và giữ chân những bộ óc xuất sắc từ chuyên gia quốc tế và Việt kiều giỏi, chúng ta phải xây dựng một “hệ sinh thái nhân tài” toàn diện, vừa cạnh tranh quốc tế vừa mang bản sắc Việt Nam. Tôi cho rằng có một số hướng then chốt sau đây.

Trước hết, chính sách đãi ngộ phải vượt khung. Không thể áp dụng cơ chế lương công chức thông thường, mà cần trả lương đặc biệt, cấp nhà ở, hỗ trợ phương tiện đi lại, trường học cho con em và tạo điều kiện cho chuyên gia có phòng thí nghiệm, trung tâm nghiên cứu riêng. Đây là mô hình mà Singapore hay Hàn Quốc đã thành công trong việc thu hút nhân tài KHCN.

Thứ hai, cần có cơ chế tuyển dụng linh hoạt và trao quyền thực chất. Thay vì ràng buộc vào ngạch bậc hành chính nên áp dụng hợp đồng đặc biệt, gắn trách nhiệm với kết quả. Quan trọng hơn, chuyên gia phải được quyền lựa chọn đội ngũ, thiết kế đề tài, quản lý ngân sách nghiên cứu. Khi họ thực sự có quyền lực chuyên môn, họ mới dám gắn bó lâu dài.

Thứ ba, cần có cơ chế “một cửa” cho nhân tài. Bộ Nội vụ cùng các bộ, ngành liên quan có thể lập một trung tâm dịch vụ nhân tài, hỗ trợ nhanh chóng các thủ tục thị thực dài hạn, cư trú, bảo hiểm, giấy phép lao động cho cả gia đình. Điều này vừa thể hiện sự chuyên nghiệp, vừa giúp chuyên gia yên tâm cống hiến.

Thứ tư, phải tính đến ưu đãi thuế và cơ chế tài chính đặc thù. Có thể miễn hoặc giảm thuế thu nhập cá nhân trong vài năm đầu, hỗ trợ vốn khởi nghiệp hoặc tài trợ để thiết lập phòng thí nghiệm. Xa hơn, cần cho phép chuyên gia tham gia góp vốn, nắm cổ phần trong các doanh nghiệp công nghệ cao mà họ trực tiếp tham gia phát triển. Khi đã trở thành “người đồng sáng lập”, họ sẽ có động lực gắn bó lâu dài.

Thứ năm, một yếu tố cực kỳ quan trọng là chính sách cho gia đình chuyên gia. Không ít trường hợp chuyên gia do dự về nước vì lo lắng chuyện học hành, y tế của vợ con. Nếu ta chủ động bố trí trường học quốc tế, bệnh viện chất lượng cao, môi trường sống an toàn thì đó sẽ là lợi thế lớn để kéo họ về.

Cuối cùng, nhân tài không chỉ cần lương cao mà còn cần danh vị và sự tôn vinh của xã hội. Việt Nam nên có cơ chế phong học hàm, danh hiệu đặc biệt, đồng thời tạo cơ hội để họ tham gia hoạch định chính sách quốc gia. Khi cảm nhận được sự trọng thị và tiếng nói của mình được lắng nghe, họ sẽ gắn bó với Việt Nam không chỉ vì lợi ích vật chất, mà còn vì niềm tự hào được đóng góp cho Tổ quốc.

Tóm lại, chìa khóa để thu hút nhân tài là sự kết hợp giữa đãi ngộ vượt trội, cơ chế linh hoạt, môi trường sáng tạo, sự tôn trọng và cơ hội cống hiến thực chất. Nếu làm được điều đó, chúng ta hoàn toàn có thể quy tụ những chuyên gia hàng đầu thế giới, biến họ thành hạt nhân cho những công trình KHCN mang tầm quốc gia.

. Xin cảm ơn ông.

THANH TUYỀN thực hiện