Xéc bùa bình an mùa xuân

Cũng như nhiều dân tộc khác, Tết là dịp để đồng bào Mường ôn lại những nghi lễ, phong tục truyền thống mà trong đó xéc bùa (sắc bùa) là một dấu ấn văn hóa đặc sắc. Tùy theo từng địa phương sẽ tổ chức thành một đội được gọi là phường, đó chính là “phường xéc bùa” hay “phường chúc” cũng là vậy. Ngày nay, dù ở nông thôn hay các thị trấn, thành phố, phường bùa vẫn được người Mường duy trì, có thể linh hoạt về tuổi tác, giới tính, có thể hạn chế về số chiêng nhưng không vì thế mà mất đi vẻ đẹp của phong tục độc đáo này.

Hát xéc bùa (có nơi gọi là sắc bùa, khóa rác). Nếu như với người kinh ở đồng bằng, phong tục hát xúc xắc xúc xẻ chỉ dành cho một đoàn trẻ con rồng rắn vừa lắc cái ống tre đựng tiền xu trong đêm trừ tịch với lời hát: “Xúc xắc xúc xẻ, nhà nào còn lửa, mở cửa cho chúng tôi, bước lên giường cao: có đôi rồng ấp, bước xuống giường thấp, có đôi rồng chầu, bước ra đằng sau, có nhà ngói lợp...”. Còn với người Mường, phường bùa là những người trưởng thành, hành trình của phường đi chúc năm mới cũng chính là hành trình diễn xướng các bài hát dân gian từ: Hát mở cổng, hát chúc mừng, hát xin lên nhà, hát đồng ý, hát cảm ơn… Câu hát đi theo từng bước chân, dẫn dắt phường bùa và câu hát cũng đem mùa xuân gõ cửa mọi nhà…

Phường bùa không đi tay không mà mang theo nhạc cụ dân gian duy nhất và cũng là linh khí của cộng đồng đó là chiêng Mường, loại không có núm và trọn bộ là 12 chiếc, với đủ cả chiêng chót, chiêng bồng, chiêng trầm… Phường bùa được dẫn dắt bởi một ông “trùm phường” tốt giọng, am hiểu âm nhạc, nghi lễ dân gian. Các cô gái đi sau mặc trang phục dân tộc Mường. Nếu là một bộ trang phục nguyên bản truyến thống, sẽ gồm: chiếc khăn trắng bít trốc thắt trên đầu, áo ngắn vừa chấm eo lưng; áo chùng, ngang đầu gối, yếm; váy; ngoài ra còn có vòng bạc, vòng cườm đeo cổ, đeo tay thì tênh và bộ xà tích bạc…

Phường bùa sẽ đến từng nhà, ông trùm phường đi trước, các thành viên theo sau, tiếng chiêng rộn rã dẫn đường, câu hát như gọi cửa, gỡ then đem đến niềm vui, sự may mắn đầu năm cho gia chủ. Theo nhiều nghệ nhân, lời hát cổ thường là: “Chúc cho ông trên đụn/ Bà trên nhà/ Hết năm cũ đã qua/ Bước sang năm mới/ Làm nên ăn, giàu có/ Cơm kho, lọ tiếng/ Con cái vương trưởng/Muốn gì được nấy...”. Đây là những lời ca thể hiện sự hồn nhiên, chân phác, mộc mạc của nhưng chứa đựng ước mơ, khát vọng no ấm, mong muốn cuộc sống bình yên.

Trước sự say đắm, hồ hởi của phường bùa, người chủ nhà bấy lâu chân lấm, tay bùn, bận bịu làm lụng nay mới có dịp bộc lộ tài đối đáp của mình cất lời hát đáp lại phường bùa và mời lên nhà thưởng thức hương vị rượu cần đầu xuân mới. Hát xéc bùa là dịp để những nghệ nhân tài hoa sáng tạo lời hát ứng tác mới mẻ trong không khí ngày xuân, là dịp để mọi người gửi đến nhau những mong ước tốt đẹp và may mắn.

Cứ thế, phường bùa với tiếng chiêng, câu hát bay bổng khắp các làng mường, đến từng ngõ nhỏ, mang theo niềm vui đến từng gia đình trong mùa xuân mới. Đây cũng là dịp để bản mường gắn kết, tôn vinh các giá trị nhân văn, góp phần giáo dục văn hóa, thẩm mỹ đến thế hệ trẻ.

Ngày nay, vào dịp năm mới hay mừng nhà mới, ngoài các cư dân bản địa còn có các khách du lịch du xuân, đón năm mới trên các vùng quê. Xéc bùa ngoài ý nghĩa văn hóa truyền thống cũng đã trở thành sản phẩm du lịch độc đáo. Các thành viên phường bùa vừa có cơ hội để đắm mình vào bản sắc dân tộc, lưu giữ nét đẹp văn hóa đồng thời họ cũng là các sứ giả du lịch, văn hóa, gửi đến du khách gần xa những thông điệp nghệ thuật sâu sắc và độc đáo…

Một mùa xuân mới lại đến, các phường bùa gần xa trên đất Mường lại khấp khởi chuẩn bị áo khăn, điều hát lời ca… để đem niềm vui đến cho mường mình. Vượt lên giá rét cuối đông, những nụ đào e ấp bung nở, vượt qua sự thách thức của thời gian, những phong tục, nghi thức truyền thống vẫn sống mãi trong lòng người bằng một con đường nghệ thuật đặc sắc như thế. Xéc bùa luôn mang tới những điều may mắn và bình an cho mùa xuân…

Việt Phương