Xòe Thái - 'bản giao hưởng' gắn kết cộng đồng

Vũ điệu của sự thịnh vượng và tình đoàn kết

Với cộng đồng người Thái ở Tây Bắc, xòe không chỉ là điệu múa mà còn là biểu tượng của sự thịnh vượng, hạnh phúc và trên hết, là sợi dây vô hình kết nối cộng đồng.

Trong tiếng Thái, “xòe” có nghĩa là múa, với những động tác mô phỏng đời sống lao động, sinh hoạt và nghi lễ. Người Thái có câu tục ngữ: “Không xòe, không tốt lúa. Không xòe, thóc cạn bồ. Không xòe, hoa sẽ tàn héo. Không xòe, trai gái không thành đôi”.

Theo các nghệ nhân, người Thái có khoảng 36 điệu xòe nhưng tựu chung đều bắt nguồn từ 6 điệu xòe cổ, gồm: xòe vòng, khắm khăn mới lẩu (nâng khăn mới rượu), phá xí (bổ bốn), đổn hôn (bước tiến lùi), nhuôm khăn (tung khăn) và ỏm lọp tốp mư (vỗ tay đi vòng tròn). Đây là những điệu múa mang ý nghĩa hiếu khách, đoàn kết, niềm vui lao động. Ngoài ra, Xòe còn có nhiều biến thể như xòe quạt, xòe nón, xòe sạp, xòe đèn...

Nghệ thuật Xòe Thái - biểu tượng văn hóa gắn kết cộng đồng. Ảnh: Nhật Bắc

Mỗi khi hoàn thành công việc trọng đại hay mừng sự kiện văn hóa, xã hội, người Thái đều có tổ chức xòe khi không gian và thời gian cho phép. Họ tổ chức từng nhóm hoặc nhiều nhóm người với các điệu xòe khác nhau.

Nghệ thuật xòe không thể trọn vẹn nếu thiếu đi phần âm nhạc. PGS. TS. Lê Văn Toàn, nguyên Giám đốc Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam khẳng định: "Âm nhạc là điểm tựa nhịp điệu cho Xòe". Dù có sự khác biệt về âm nhạc giữa các tiểu vùng văn hóa, nhưng tất cả đều có chức năng cốt lõi: tạo nhịp, giữ nhịp, duy trì sự ổn định và thống nhất cho loại hình múa tập thể này. Nhạc cụ phổ biến bao gồm trống, tính tẩu, thanh la, chiêng, thậm chí là hát phụ họa. Âm sắc đa dạng của các nhạc cụ này đã tạo nên sự phong phú về thẩm mỹ nghệ thuật âm thanh, biến xòe thành bản giao hưởng rộn ràng của cuộc sống Tây Bắc.

Còn theo TS. Vũ Hồng Thuật, Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam, sức hấp dẫn của xòe là sự náo nhiệt của âm nhạc dân gian, đạo cụ đơn giản, lời hát trữ tình, điệu múa đa dạng và dễ thực hiện, nên thu hút được nhiều người, giới và lứa tuổi tham gia. Chính sự dễ dàng tham gia và không giới hạn lứa tuổi, địa vị, đã giúp xòe trở thành "ngôn ngữ" chung phản ánh tâm tư, tình cảm, và nguyện vọng của người Thái. Trong vòng xòe, mọi khoảng cách xã hội đều được xóa nhòa, chỉ còn lại sự đồng cảm và niềm vui chung của cộng đồng.

Gìn giữ, lan tỏa giá trị xòe Thái

Sau khi UNESCO ghi danh Nghệ thuật xòe Thái, nhiều hoạt động bảo tồn và lan tỏa di sản đã được triển khai đồng bộ. Theo đó, các điệu xòe cổ được ghi chép, quay phim, lưu trữ thành ngân hàng dữ liệu khoa học. Đây không chỉ là cách giữ lại từng động tác, nhịp điệu mà còn là cách lưu giữ ký ức tập thể, để mai sau vẫn còn nguyên vẹn những vòng xòe bất tận.

Đồng thời, nhiều lễ hội được khôi phục, tạo không gian để cộng đồng thực hành và duy trì di sản. Các sự kiện văn hóa - nghệ thuật quy mô lớn như Liên hoan Nghệ thuật Xòe Thái, Lễ đón nhận Bằng UNESCO ghi danh, hay màn đại xòe với hàng nghìn người tham gia... đã góp phần lan tỏa mạnh mẽ giá trị di sản.

Bảo tồn và lan tỏa mạnh mẽ di sản. Ảnh: VN+

Nhiều chính sách tôn vinh, hỗ trợ nghệ nhân đã được triển khai, khuyến khích họ tham gia truyền dạy cho thế hệ trẻ tại cộng đồng và trường học. Bên cạnh đó, việc gắn với phát triển du lịch mang lại những lợi ích kinh tế đã khích lệ cộng đồng tự nguyện bảo tồn và lan tỏa di sản...

GS. TS. Bùi Quang Thanh, Viện Văn hóa, Nghệ thuật, Thể thao và Du lịch Việt Nam cho rằng, động tác xòe và các điệu xòe hiện nay có những đường nét mới do biến hóa của những động tác chủ đạo vốn có trong xòe truyền thống. Sự phát triển của các điệu xòe ngày nay dựa trên cơ sở, nền tảng, chất liệu của truyền thống là một quá trình vận động liên tục, được duy trì và phát triển thành những điệu khác.

Các chuyên gia góp ý, để bảo tồn và phát huy giá trị di sản lâu dài, cần tạo điều kiện cho nghệ nhân tiếp tục truyền dạy các điệu xòe gốc. Phân định rõ ràng giữa việc bảo tồn nguyên bản và biểu diễn, trải nghiệm, để xòe vừa có thể trở thành nguồn lực kinh tế bền vững, vừa giữ được bản sắc.

Sức sống đích thực của xòe nằm ở khả năng được thực hành thường xuyên trong chính môi trường cộng đồng. Thay vì chỉ là hoạt động trình diễn, xòe phải được tái khẳng định vai trò là hoạt động gắn bó mật thiết với đời sống văn hóa, sinh hoạt và lễ hội ở bản làng. Do vậy, tạo môi trường, điều kiện thuận lợi cho các đội văn nghệ, câu lạc bộ xòe duy trì luyện tập và biểu diễn định kỳ.

Đồng thời, khuyến khích sự sáng tạo dựa trên nền tảng truyền thống, giải mã và tái định vị ngôn ngữ xòe, giúp nghệ thuật này tiếp cận được công chúng trẻ tuổi và khán giả quốc tế, từ đó tạo ra sức sống mới, vừa giữ được hồn cốt dân tộc vừa tự tin hòa nhịp với dòng chảy văn hóa toàn cầu.

Việc kết hợp hài hòa giữa bảo tồn nguyên bản và khai thác giá trị kinh tế - xã hội sẽ là chìa khóa để xòe Thái vừa giữ được hồn cốt văn hóa, vừa trở thành nguồn lực phát triển bền vững cho cộng đồng và đất nước.

(Vụ Pháp chế - Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch phối hợp thực hiện)

Thảo Nguyên