Xôi ngũ sắc, tinh hoa của đất và người Hà Giang

Nói đến xôi ngũ sắc ở Hà Giang, người ta thường nhắc đến xôi do đồng bào Tày làm. Trong những câu chuyện dài với các bà, các chị người Tày ở Bản Tùy, xã Ngọc Đường, thành phố Hà Giang, chúng tôi được nghe một truyền thuyết rât hay và ý nghĩa về xôi ngũ sắc. Đó là câu chuyện thể hiện sự tinh tế trong ứng xử của người Tày với mẹ thiên nhiên, về tinh thần lao động hăng say để làm nên những hạt gạo, về lòng hiếu thảo và ứng xử đẹp của con người. Giống như sự đa dạng trong các mối quan hệ xã hội của con người, xôi ngũ sắc là sự kết hợp đa dạng, tinh tế của nhiều loại cây, củ, quả để tạo thành món xôi thơm, ngon độc đáo.

Những ngày cuối năm, chúng tôi có dịp ghé thăm gia đình cô Hoàng Thị Huyên, một người phụ nữ Tày sở hữu những bí quyết đồ xôi ngũ sắc không chỉ đẹp mà ngon nổi tiếng ở Bản Tùy, xã Ngọc Đường. Cô Huyên cho biết:…..

Để có thể nấu được một nồi xôi ngũ sắc ngon, đẹp mắt, ngoài bí quyết thì sự kỳ công là không thể thiếu. Quy trình để nấu một nồi xôi ngũ sắc không hề dễ dàng, bắt đầu từ việc lựa chọn những hạt gạo nếp cái hoa vàng căng mẩy, được tạo ra từ một nắng hai sương cấy gặt của người nông dân. Tiếp đó, phải biết và lựa chọn được các loại lá cây, củ, quả để tạo màu cho xôi. Đó là những loại cây với tên gọi như cây lá đỏ, cây lá tím, nghệ, gấc. Riêng cây lá tím có thể kết hợp để tạo ra được đến 3 loại màu cho xôi.

Chứng kiến khâu chọn lá tạo màu xôi mới thấy, việc chọn các loại cây lá cũng hết sức cầu kỳ. Để đảm bảo màu đẹp, người hái phải tránh không được để lẫn các loại cây màu với nhau. Tiếp đó là sự cầu kỳ trong khâu nấu lá, giã lá, củ để lấy nước màu dùng cho việc trộn vào gạo nếp để tạo màu. Gạo nếp cái sau khi được ngâm nước sẽ được trộn theo từng màu khác nhau. Sự kỹ tính của món xôi ngũ sắc còn ở chỗ các loại cây, lá màu cũng phải được nấu ở các nồi khác nhau để tránh bị lẫn màu.

Sau khi gạo nếp cái được ngâm, trộn màu kỹ càng với tỷ lệ hợp lý, sẽ đến công đoạn đồ xôi. Xôi phải được đồ bằng chiếc đồ gỗ mới ngon, thơm, dẻo, khô như ý. Khâu đồ xôi cũng đòi hỏi sự cầu kỳ không kém khi người đồ cũng phải bỏ từng lượt gạo đã trộn màu vào trõ. Gạo nhuộm những màu sắc mạnh, dễ bị dây màu sang các màu khác như vàng, đen, tím thường được rải ở lượt dưới cùng trõ đồ và trên cùng chắc chắn phải là lớp gạo nếp nguyên thủy, màu trắng.

Quá trình đồ xôi ngũ sắc cũng đòi hỏi phải có một sự cảm nhận đủ chuẩn của người nấu để có thể nấu một nồi xôi đủ thời gian, vừa chín tới, vừa đượm màu. Nếu chín quá, xôi sẽ nhão, mất đẹp khi các màu sắc dễ lẫn vào nhau. Trõ xôi ngũ sắc được bắc ra khỏi bếp cũng là lúc bàn tay khéo léo của người nấu xới, gạt để trộn đều các lớp xôi màu với nhau để xôi được trộn thành ngũ sắc đẹp mắt.

Nghe người già trong bản người Tày kể chuyện, trõ xôi ngũ sắc ngon cũng thể hiện người con trai khéo léo, người con gái có nết. Sắc màu của xôi ngũ sắc cũng thể hiện những ước vọng của người Tày về một cuộc sống hài hòa với trời đất, sự xum vầy của gia đình, sự gắn kết của cộng đồng và sự may mắn trong cuộc sống. Sắc màu và sự thơm dẻo của xôi ngũ sắc cũng khẳng định sự ứng xử linh hoạt của con người trước thiên nhiên và đời sống xã hội. Vì thế, xôi ngũ sắc là món ăn thường được đồ để sử dụng trong các dịp lễ, tết, những bữa tiệc tiếp khách quý. Xôi ngũ sắc hiện diện trên bàn thờ dịp Tết Nguyên đán hay các dịp rằm tháng riêng, tháng 5, tháng 8 để cúng tổ tiên, ông bà cũng khẳng định tấm lòng thơm thảo con cháu tưởng nhớ đến cội nguồn tổ tiên.

Ở Hà Giang, cùng với cộng đồng người Tày, cộng đồng người Dao, người Nùng và một số cộng đồng dân tộc khác cũng biết đồ xôi ngũ sắc. Hãy đến Hà Giang để hòa vào thiên nhiên, hòa vào sắc màu truyền thống của cộng đồng các dân tộc nơi đây và đừng quên thưởng thức món xôi ngũ sắc độc đáo với hương vị đặc biệt từ thiên nhiên của núi rừng Hà Giang.

Huy Toán – Lê Lâm