Xu hướng xã hội hóa bảo tồn di sản

Du khách đến tham quan Bảo tàng Nguyễn Văn Huyên. Ảnh: Thương Nguyễn.

Góp phần lưu giữ những mảnh ghép ký ức

Trong hệ thống bảo tàng cả nước, bên cạnh các bảo tàng công lập, hiện nay đã xuất hiện ngày càng nhiều bảo tàng tư nhân, trải dài từ Bắc vào Nam. Đây là những thiết chế văn hóa đặc biệt bởi chúng hình thành chủ yếu từ tình yêu, niềm đam mê và sự dấn thân của những cá nhân, gia đình dành cho di sản.

Có thể kể đến Bảo tàng Nguyễn Văn Huyên - bảo tàng gia đình đầu tiên tại Việt Nam nơi lưu giữ ký ức, kỷ vật của một gia đình giàu truyền thống, giàu tình yêu thương ở Hà Nội; Bảo tàng Nhiếp ảnh làng Lai Xá (xã Kim Chung, huyện Hoài Đức) - bảo tàng của thôn về nhiếp ảnh đầu tiên tại Việt Nam, lưu giữ gần 200 hiện vật liên quan đến nhiếp ảnh;...

Bên cạnh đó, nhiều bảo tàng tư nhân khác cũng là nơi lui tới của những người yêu nghệ thuật, say mê lịch sử, văn hóa Việt như: Bảo tàng Tố Hữu ở Cầu Giấy (Hà Nội); Bảo tàng nghệ thuật Hồn đất Việt; Bảo tàng Bát Tràng ở Bát Tràng (Hà Nội); bảo tàng Nguyễn Chí Thanh…

Nhiều chuyên gia văn hóa nhìn nhận, sự tồn tại của bảo tàng tư nhân đã góp phần đa dạng hóa hệ thống bảo tàng ở Việt Nam, tạo nên những không gian tiếp cận di sản phong phú, gần gũi hơn với công chúng. Đặc biệt, trong bối cảnh nhu cầu tìm hiểu về lịch sử, văn hóa dân tộc của giới trẻ ngày càng tăng, các bảo tàng tư nhân trở thành điểm đến hấp dẫn, vừa mang tính giáo dục vừa mang giá trị du lịch - văn hóa.

Th.S Lương Việt Anh - Phó Trưởng phòng Kiểm kê, bảo quản (Bảo tàng Văn hóa các dân tộc Việt Nam) cho rằng, sự xuất hiện của các bảo tàng tư nhân đã đã tạo nên một diện mạo mới trong lĩnh vực bảo tồn di sản tư liệu, góp phần làm phong phú thêm kho tàng di sản quốc gia thông qua sưu tầm, bảo quản, nghiên cứu và trưng bày các hiện vật, di tích lịch sử, góp phần đa dạng hóa không gian văn hóa, quảng bá bản sắc dân tộc, đồng thời, thúc đẩy sự quan tâm và ý thức bảo tồn di sản trong xã hội. Hoạt động của các bảo tàng tư nhân có thể góp phần tạo ra các sản phẩm du lịch văn hóa, thu hút khách tham quan, từ đó, đóng góp vào sự phát triển kinh tế địa phương một cách bền vững.

Theo ông, để trở thành điểm đến thực sự hấp dẫn, các bảo tàng tư nhân cần mạnh dạn đổi mới trong tư duy và cách làm. Từ khâu trưng bày đến mở rộng nội dung trưng bày thông qua liên kết với nhà sưu tầm tư nhân, đa dạng hóa hoạt động giáo dục và văn hóa, phát triển chiến lược marketing bài bản và kết hợp với các đơn vị du lịch để quảng bá thương hiệu và thu hút khách. Một yếu tố khác không thể thiếu chính là truyền thông. Các bảo tàng tư nhân cần tận dụng nền tảng số, mạng xã hội, hợp tác với các đơn vị lữ hành để quảng bá rộng rãi hơn, đặc biệt là tới giới trẻ và khách quốc tế.

Thiết chế văn hóa cần được tiếp sức

Điều dễ nhận thấy ở các bảo tàng tư nhân là dấu ấn cá nhân rất rõ rệt. Mỗi bảo tàng là một câu chuyện riêng, phản ánh niềm đam mê, tâm huyết và sự hy sinh thầm lặng của chủ nhân. Chính tình yêu dành cho di sản đã giúp họ vượt qua khó khăn, kiên trì trong hành trình nhiều năm trời gom góp, gìn giữ từng hiện vật, từng tấm tư liệu.

Không chỉ dừng ở bảo tồn, nhiều bảo tàng tư nhân còn chủ động mở cửa, tổ chức hoạt động giáo dục, trải nghiệm cho học sinh, sinh viên. Qua đó, di sản tư liệu không còn “nằm im” trong tủ kính, mà được “sống” trong đời sống cộng đồng, khơi gợi ý thức trân trọng và trách nhiệm gìn giữ văn hóa.

Th.S Lương Việt Anh cho rằng, Nhà nước và các cơ quan quản lý cần có cơ chế chính sách đồng bộ như hoàn thiện khung pháp lý về ưu đãi, giảm thuế và hỗ trợ tiếp cận đất đai;đẩy mạnh hợp tác công tư trong đầu tư, quản lý và tổ chức sự kiện;hỗ trợ về tài chính và nguồn lực thông qua quỹ đầu tư, trợ cấp và hướng dẫn tiếp cận tài chính;thúc đẩy chuyển đổi số và ứng dụng công nghệ để nâng cao trải nghiệm tham quan và quảng bá…Cần có một hành lang pháp lý để các bảo tàng tư nhân yên tâm hoạt động và được đảm bảo quyền sở hữu đối với hiện vật. Có thể nói, nếu được tiếp sức đúng mức, bảo tàng tư nhân sẽ không chỉ là nơi lưu giữ quá khứ mà còn là điểm đến văn hóa hấp dẫn, đóng góp thiết thực cho phát triển du lịch và giáo dục thế hệ trẻ.

Còn theo Th.S Nguyễn Đắc Tới - nguyên Trưởng phòng nghiên cứu di sản (Viện Nghiên cứu văn hóa và phát triển), việc thành lập một hiệp hội bảo tàng là cần thiết để gắn kết các bảo tàng công lập và tư nhân, tạo diễn đàn trao đổi kinh nghiệm, hỗ trợ quản lý, trưng bày và bảo tồn di sản. Hiệp hội cũng có thể đại diện cho các bảo tàng kiến nghị chính sách pháp lý, thuế, đất đai, đồng thời thúc đẩy hợp tác, tổ chức triển lãm chung và chia sẻ nguồn lực, qua đó nâng cao giá trị cho toàn ngành.

Có thể thấy, bảo tàng tư nhân, dù quy mô còn khiêm tốn, vẫn chính là những “ngôi nhà ký ức” đặc biệt. Với sự chung tay của xã hội và sự hỗ trợ đúng hướng từ các cơ quan quản lý, những ngôi nhà ấy sẽ tiếp tục phát huy giá trị, đưa di sản tư liệu đến gần hơn với công chúng, để ký ức văn hóa dân tộc được gìn giữ bền lâu.

Phạm Sỹ